چکیده: در سال‏های اخیر بحران آلودگی‏های زیست محیطی، که زنجیره‏وار به منابع روزمره انسان‏ها راه یافته، سلامت جوامع انسانی را مورد تهدید قرار داده است. همچنین استفاده ویژه از مواد شیمیایی در کشاورزی به دلیل اثرات سوء آنها بر میکروارگانیسم‏های خاک ممکن است منجر به کاهش حاصخیزی خاک شود. در این رابطه تلاش‏های گسترده‏ای به منظور یافتن راهکارهای مناسب برای بهبود کیفیت خاک و محصولات کشاورزی، حذف آلاینده‏ها با روش‏های زیست‏پالایی و حفظ پایداری اکوسیستم‏های طبیعی آغاز شده است، یکی از روش‏ها بکاربردن کودهای آلی و کودهای زیستی می‏باشد. این پژوهش به منظور بررسی کاهش استفاده از نهاده‏های شیمیایی، همگام با تلاش جهت افزایش عملکرد گیاه نخود (Cicer arietinum) انجام شد. در این تحقیق اثر کودهای آلی و زیستی ورمی‏کمپوست در 2 سطح (0 و 6 تن در هکتار)، اسید هیومیک در 3 سطح (0، 8 و 16 کیلوگرم در هکتار) و باکتری‏های محرک رشد گیاه (PGPR) در 2 سطح (عدم تلقیح و تلقیح) به صورت فاکتوریل در قالب طرح بلوک‏های کامل تصادقی با 3 تکرار بر خصوصیات مورفولوژیک و عملکرد دانه نخود رقم کابلی بررسی شد. آزمایش در مزرعه‏ای در نزدیک شهرستان جوانرود واقع در استان کرمانشاه در بهار سال 1391 اجرا گردید. نتایج تجزیه واریانس داده‏ها نشان داد که اثر متقابل ورمی‏کمپوست و PGPR بر وزن خشک اندام‏های هوایی گیاه در مراحل رشد رویشی و برداشت، وزن خشک کاه و کلش در مرحله برداشت، وزن خشک دانه، وزن صددانه، و عملکرد دانه در سطح احتمال 5 و 1% معنی‏دار است در حالی که اسید هیومیک اثر معنی‏داری بر این صفات نداشت. اثر متقابل ورمی‏کمپوست و اسید هیومیک بر تعداد گره‏های تشکیل شده در ریشه و اثر متقابل اسید هیومیک و PGPR بر وزن صددانه در سطح احتمال 5% معنی‏دار گردید. نتایج مقایسه میانگین نشان داد که اثرات ترکیبی کودها باعث کاهش صفات مذکور شده‏ است ولی تیمار ورمی‏کمپوست بدون کاربرد PGPR باعث افزایش صفات شد. تیمار PGPR بدون کاربرد دو کود دیگر هیچ اثر معنی‏داری نداشت. البته کودهای ورمی‏کمپوست و PGPR بطور جداگانه دارای اثر معنی‏داری بر میزان فسفرقابل جذب خاک بودند و باعث افزایش مقدار این عنصر شدند. نتایج این پژوهش بیانگر اثر بهتر کود ورمی‏کمپوست نسبت به کود اسید هیومیک و تیمار PGPR بر گیاه نخود می‏باشد. وجود اثرات منفی متقابل ممکن است مربوط به شرایط خاک مانند آهکی بودن یا شرایط کشت مانند دیمکاری باشد.