چکیده: امروزه با توجه به مصرف بی رویه کودهای شیمیایی و مشکلات ناشی از آن، کاربرد کودهای زیستی به جهت تأمین عناصر غذایی برای گیاه و همچنین از جنبه های اقتصادی، زیست محیطی و اجتماعی مفید بوده و می تواند جایگزینی مناسب و مطلوب برای کودهای شیمیایی باشد.گونه های مختلف قارچ میکوریزا و باکتری ریزوبیوم از جمله مهمترین ریزجانداران مفید جهت توسعه کشاورزی ارگانیک و پایدار می باشند. به همین منظور طرحی جهت بررسی تأثیر همزیستی قارچ میکوریزا و باکتری ریزوبیوم بر رشد و عملکرد ارقام انتخابی عدس در شرایط دیم اجرا گردید. این آزمایش در مزرعه شخصی در بخش کالپوش از توابع شهرستان میامی، در سال 1394 به صورت اسپلیت پلات فاکتوریل در قالب طرح بلوک های کامل تصادفی با 12 تیمار و 3 تکرار اجرا شد. عوامل مورد تحقیق شامل 3 رقم عدس ( V ) شامل: (رقم بیله سوارv1 ، رقم کیمیا v2 و زیست توده محلی کالپوش v3 ) به عنوان فاکتور اصلی و فاکتورهای فرعی شامل: باکتری ریزوبیوم لگومینوزاروم (R) در دو سطح(عدم تلقیح r0 و تلقیح با بذر r1 ) و قارچ آرباسکولار میکوریزا گونه گلوموس موسه (M) در دو سطح(عدم تلقیح m0 و تلقیح m1 ) در نظر گرفته شد. نتایج این بررسی نشان داد تلقیح بذر با باکتری ریزوبیوم ارتفاع بوته، وزن خشک کل، شاخص برداشت، وزن خشک گره، پروتئین دانه، پرولین برگ و شاخص سطح برگ را به طور معنی داری نسبت به شاهد افزایش داد و لیکن کلروفیل کل و کلروفیل b را کاهش داد. اثر ریزوبیوم بر سایر صفات معنی دار نشد. تلقیح قارچ میکوریزا نیز بر ارتفاع بوته، وزن خشک برگ، تعداد غلاف در بوته، وزن صد دانه، وزن خشک کل، شاخص برداشت، عملکرد بیولوژیک و عملکرد دانه، درصد همزیستی میکوریزی، کلروفیل کل برگ، کلروفیلa و سطح برگ معنی دار و مثبت بود ولی وزن تر و خشک گره و میزان پرولین برگ را به طور معنی داری نسبت به شاهد کاهش داد. تلقیح میکوریزا بر پروتئین دانه و تعداد گره های ریشه معنی دار نشد. همچنین تلقیح توأم قارچ میکوریزا و باکتری ریزوبیوم ارتفاع بوته، عملکرد بیولوژیک، تعداد و وزن خشک گره، کلروفیلa، b و کارتنوئید، میزان پرولین برگ و شاخص سطح برگ را نسبت به شاهد به طور معنی داری افزایش داد لیکن بر دیگر صفات اندازه گیری شده اثر معنی داری نداشت. بر هم کنش قارچ و رقم نیز اختلاف معنی داری در صفات وزن خشک کل، تعداد غلاف در بوته، شاخص برداشت، تعداد گره ، وزن تر و خشک گره، درصد همزیستی میکوریزی، کلروفیل و سایر رنگیزه های فتوسنتزی، پروتئین دانه و شاخص سطح برگ نسبت به شاهد نشان داد. همچنین اثرات متقابل باکتری و رقم نیز در صفاتی نظیر تعداد غلاف در بوته، شاخص برداشت، تعداد گره ، وزن تر و خشک گره، کلروفیل کل ، کلروفیل b و کارتنوئید، پرولین و شاخص سطح برگ اختلاف معنی داری نسبت به شاهد نشان داد. به طور کلی نتایج این تحقیق نشان داد بین ارقام انتخابی رقم بیله سوار نسبت به رقم کیمیا و ژنوتیپ بومی از نظر عملکرد و اجزای عملکرد برتری دارد. همچنین ترکیب تیماری قارچ و رقم نیز به دلیل افزایش معنی دار در اغلب صفات زراعی و فیزیولوژیک گیاه و افزایش تحمل به خشکی در کشت دیم توصیه می گردد.