چکیده: در پنبه مانند سایر گیاهان روغنی مشکل زوال و در نتیجه کاهش کیفیت بذر بسیار شایع است. سرعت زوال بذر به ساختار ژنتیکی، محیط تولید بذر و شرایط انبارداری بستگی دارد. نظر به این که بذرهای پنبه در شرایط متفاوتی انبارداری می‎شوند و بذرهایی با کیفیت متفاوت در دسترس کشاورزان قرار می گیرد، درک اساسی از واکنش های بذرهای زوال یافته پنبه به تاریخ کاشت و تراکم بوته در استان گلستان امری مهم می‎باشد. بدین منظور آزمایشی در سال 1388 به صورت کرت های دو بار خرد شده در قالب طرح پایه بلوک-های کامل تصادفی در سه تکرار در ایستگاه کارکنده موسسه تحقیقات پنبه کشور واقع در گرگان انجام شد. کرت‎های اصلی به سه زمان کاشت 18 اردیبهشت (p1)، 3 خرداد (p2) و 27 خرداد (p3)، کرت های فرعی به کیفیت بذر در سه سطح شاهد (a1)، زوال سه روز (a2) و زوال چهار روز (a3) در دمای 42 درجه سانتی گراد و رطوبت 100 درصد و کرت های فرعی فرعی به سه فاصله ردیف کاشت 60 (d1)، 70 (d2) و 80 (d3) سانتی‎متر اختصاص یافت. مساحت کرت ها بسته به فاصله بین ردیف 6/21، 2/25 و 8/28 مترمربع بود. با افزایش درجه فرسودگی بذر تعداد شاخه زایا، طول شاخه رویا، قطر ساقه، وزن خشک ساقه و وزن خشک برگ در بوته افزایش یافت. سایر صفات مورفولوژیک از قبیل تعداد شاخه رویا، طول شاخه زایا، تعداد گره در ساقه و ارتفاع بوته تحت تأثیر زوال بذر قرار نگرفت. از بین اجزای عملکرد تعداد قوزه در بوته و تعداد قوزه باز نشده تحت تأثیر زوال افزایش یافتند. زوال بذر بر وزن قوزه و وزن صد دانه تاثیر معنی داری نداشت. میزان عملکرد در تیمار 3 و 4 روز زوال نسبت به تیمار شاهد به ترتیب 28/15 و 61/22 درصد کمتر بود. کیفیت الیاف تحت تأثیر زوال قرار نگرفت. نتایج نشان داد که از بین خصوصیات مورفولوژی، تاریخ کاشت دیر هنگام سبب افزایش تعداد شاخه زایا، طول شاخه زایا، طول شاخه رویا، تعداد گره در ساقه، قطر ساقه، ارتفاع، وزن خشک برگ و وزن خشک ساقه شد. ولی بر تعداد شاخه رویا تأثیر معنی داری نداشت. تأخیر در کاشت سبب افزایش وزن قوزه، وزن صد دانه و تعداد قوزه باز نشده در بوته شد. میزان عملکرد در تاریخ‎های کاشت 3 خرداد و 27 خرداد نسبت به تاریخ کاشت 18 اردیبهشت به ترتیب 7/21 و 3/80 درصد کمتر بود. عامل کاهش عملکرد در کاشت های تأخیری افزایش تعداد قوزه باز نشده بود. با تأخیر در کاشت طول و کشش الیاف کاهش یافت، ولی یکنواختی و ظرافت الیاف تحت تأثیر قرار نگرفت. با افزایش فاصله ردیف از 60 به 80 سانتی متر تعداد شاخه زایا، طول شاخه رویا، طول شاخه زایا، تعداد گره در ساقه، وزن خشک برگ، وزن خشک ساقه و تعداد قوزه در بوته افزایش یافت. بیشترین مقدار تعداد دانه در قوزه در فاصله ردیف 70 و کمترین آن در فاصله ردیف 60 سانتی متر دیده شد. فاصله ردیف بر سایر اجزای عملکرد تأثیر معنی داری نداشت. با کاهش تراکم عملکرد کاهش یافت که میزان این کاهش در فاصله ردیف 80 سانتی متر نسبت به فاصله ردیف 60 و 70 سانتی متر به ترتیب 75/9 و 44/9 درصد بود. هیچ یک از پارامترهای کیفیت الیاف تحت تأثیر تراکم قرار نگرفت.