چکیده: فرسودگی بذر شامل از دست رفتن کیفیت، قابلیت حیات و بنیه بذر به صورت غیرقابل برگشت طی زمان می باشد که از عوامل عمده کاهش کیفیت و کمیت تولید در بخش کشاورزی تلقی می گردد. از متابولیت های ثانویه مختلفی نظیر ویتامین ها، تنظیم کننده های رشد و آنتی اکسیدان ها به منظور کاهش اثرات مخرب انواع تنش های محیطی از جمله تنش فرسودگی بذر به صورت پیش تیمار بذری و یا محلول پاشی برگی استفاده می شود. یکی از این ترکیبات اسید سینامیک می باشد که یک متابولیت ثانویه فنلی است و خواص بهبود دهندگی آن در انواع تنش های محیطی ثابت شده است. در این مطالعه، به بررسی تأثیر پیش تیمار بذری و محلول پاشی برگی غلظت های مختلف این متابولیت ثانویه بر پاسخ های فیزیولوژیک بذرهای فرسوده و غیرفرسوده و نیز گیاهان حاصل از آن ها در دو بخش آزمایشگاهی و مزرعه ای پرداخته شده است. تیمارهای بخش آزمایشگاهی که در قالب آزمایش فاکتوریل بر پایه طرح کاملاً تصادفی در چهار تکرار در آزمایشگاه بذر دانشگاه وخنینگن هلند انجام شد، شامل کیفیت اولیه بذر در دو سطح (بذر غیرفرسوده و بذر فرسوده) به عنوان فاکتور اول و پیش تیمار بذر با اسید سینامیک در پنج سطح ( 0، 15،30، 45 و60 میکرومولار) به عنوان فاکتور دوم بودند. آزمایش مزرعه ای در سال های 1394 و 1395 در قالب آزمایش فاکتوریل بر پایه طرح بلوک های کامل تصادفی در سه تکرار در آزمایشگاه و مزرعه تحقیقاتی دانشکده کشاورزی دانشگاه صنعتی شاهرود روی لوبیا چشم بلبلی توده محلی بسطام انجام شد. فاکتور اول شامل کیفیت اولیه بذر در دو سطح (بذر غیرفرسوده و بذر فرسوده)، فاکتور دوم شامل پیش تیمار بذر با غلظت های اسید سینامیک در سه سطح (0، 30 و 60 میکرومولار) و فاکتور سوم شامل محلول پاشی غلظت های اسید سینامیک در سه سطح (0، 30 و 60 میکرومولار) بود. بذرها و گیاهان حاصل بر حسب کیفیت اولیه بذر واکنش متفاوتی به اسید سینامیک داشتند. فرآیندهای فرسودگی منجر به کاهش صفات مرتبط با جوانه زنی، رشد هتروفیک و میزان ذخایر منتقل شده از بذر در مقایسه با بذرهای غیرفرسوده گردید. فعالیت آنزیم های آنتی اکسیدان نیز در مقایسه با بذرهای غیرفرسوده کمتر بود. ولی محتوای مالون دی آلدهید افزایش یافت. پیش تیمار بذرهای فرسوده با غلظت های اسید سینامیک به ویژه غلظت های 45 و 60 میکرومولار سبب بهبود تمامی صفات مرتبط با جوانه زنی، مقدار و کارایی استفاده از ذخایر و افزایش فعالیت سوپراکسید دیسموتاز و کاتالاز گردید. در بذرهای غیرفرسوده، پیش تیمار اسید سینامیک بر صفات مرتبط با جوانه زنی به جز شاخص بنیه بذر بی تأثیر بود. اسید سینامیک محتوای مالون دی آلدهید را در بذرهای فرسوده در مقایسه با بذرهای فرسوده پیش تیمار نشده به شدت کاهش داد. تحت تأثیر فرسودگی، در گیاهان حاصل از بذرهای فرسوده ارتفاع بوته، تعداد شاخه فرعی، تعداد غلاف در بوته، وزن هزار دانه، عملکرد دانه، محتوای نسبی آب برگ، شاخص پایداری غشاء پلاسمایی و نیز فعالیت برخی آنزیم های آنتی اکسیدان در مقایسه با گیاهان حاصل از بذرهای غیرفرسوده کاهش یافت. ولی از محتوای آنتوسیانین، فلاونوئید و فعالیت آنزیم کاتالاز بالاتری برخوردار بودند. پیش تیمار بذرهای فرسوده با غلظت 30 میکرومولار اسید سینامیک افزایش 12 درصدی در میزان عملکرد نهایی را در پی داشت. محلول پاشی اسید سینامیک در گیاهان حاصل از بذرهای فرسوده با غلظت 60 میکرومولار نیز سبب افزایش 21 درصدی عملکرد در مقایسه با عدم محلول پاشی شد. پیش تیمار بذرهای غیرفرسوده با غلظت های مختلف اسید سینامیک سبب کاهش محتوای نسبی آب برگ، شاخص پایداری غشاء، محتوای قند محلول، فعالیت آنزیم های آنتی اکسیدان به جز آسکوربات پراکسیداز و افزایش پراکسیداسیون لیپیدی گردید. اما غلظت 60 میکرومولار محتوای آنتوسیانین، فلاونوئید و اسیدهای آمینه آزاد را بهبود بخشید. در گیاهان حاصل از بذرهای فرسوده، پیش تیمار و محلول پاشی با غلظت های مورد بررسی اسید سینامیک (به جز اثر محلول پاشی آن بر میزان آنتوسیانین و شاخص پایداری غشاء) سبب بهبود صفات فیزیولوژیک ذکر شده گردید. آنزیم های آنتی اکسیدان در گیاهان حاصل از بذرهای فرسوده واکنش های متفاوتی به پیش تیمار و محلول پاشی با غلظت های مختلف اسید سینامیک نشان دادند. برای مثال پیش تیمار و محلول پاشی غلظت های این متابولیت افزایش فعالیت سوپراکسید دیسموتاز را در پی داشت. این تیمارها فعالیت آسکوربات پراکسیداز را کاهش دادند.