چکیده: کانه زایی مس در شمال کاهک، در 186 کیلومتری شرق شاهرود، در پهنه ساختاری ایران مرکزی و زیرپهنه سبزوار در توالی آتشفشانی-رسوبی ائوسن-الیگوسن رخ داده است. توالی میزبان از لحاظ سنگ شناسی از پایین به بالا شامل واحدهای گدازه ای و آگلومرایی بازالتی-آندزیتی ائوسن، آهک نومولیتی ائوسن، واحدهای ماسه سنگی قرمز و خاکستری ائوسن- الیگوسن و مارنهای میوسن می باشد که در تاقدیس کاهک رخنمون دارند. کانه‌زایی مس در این منطقه به دو صورت می باشد: 1) کانه‌زایی مس با میزبان سنگ های آتشفشانی و 2) کانه‌زایی مس با میزبان رسوبی تخریبی. کانه زایی مس با میزبان آتشفشانی به صورت چینه کران در درون واحدهای آتشفشانی ائوسن در یال جنوبی تاقدیس کاهک بصورت کانسار مس زاواک و در یال شمالی تاقدیس در کمرپایین افق منگنزدار کانسار منگنز و مس سردار بصورت پهنه استرینگر رخ داده است. کانه زایی در کانسار مس زاواک بصورت رگه-رگچه ای در داخل واحدهای آگلومرایی و بصورت دانه پراکنده در آهک نومولیتی رخ داده و حاوی کالکوسیت، پیریت، کالکوپیریت، بورنیت و مگنتیت بوده که با دگرسانی کلریتی و سریسیتی همراه است و در کانسار منگنز و مس سردار بصورت رگه-رگچه های کوارتزی سولفیدار و دانه پراکنده حاوی بورنیت، کالکوپیریت و پیریت بوده که با دگرسانی کلریتی همراه می باشد. البته این کانه زایی های اولیه در کانسار زاواک توسط رگچه های کالکوسیتی همراه زئولیت و در کانسار منگنز سردار نیز توسط رگه های حاوی کالکوسیت و یا مس طبیعی ثانویه همراه کلسیت یا زئولیت قطع شده اند. قابل ذکر است که کانه زایی منگنز نیز بصورت لایه ای (چینه سان) و بروندمی در یال شمالی تاقدیس کاهک (کانسار منگنز و مس سردار) در داخل آهک نومولیتی و در یال جنوبی در کانسار مس زاواک بصورت دانه پراکنده داخل ماسه سنگ توفی بر روی واحد آهکی دیده می شود. در کمرپایین واحد منگنز دار لایه ای در هر دو یال تاقدیس، کانه زایی مس بصورت رگه-رگچه ای و دانه پراکنده رخ داده است. کانه‌زایی مس با میزبان رسوبی در این منطقه غالباً در داخل واحدهای ماسه سنگ خاکستری و قرمز بصورت-های ساخت و بافت عدسی(در امتداد لایه بندی سنگ میزبان در محل تجمع فسیلهای گیاهی)، رگه-رگچه‌ای و دانه پراکنده رخ داده است. ماده ی معدنی در سنگهای رسوبی حاوی کانی های اولیه کالکوسیت و مس طبیعی و کانی های ثانویه مالاکیت، کوولیت، کوپریت، دیژنیت و اکسید و هیدروکسیدهای آهن می باشد. کانی های کوارتز، کلسیت و کلریت کانی های عمده باطله هستند. آثار و بقایای فسیل گیاهی در افق های کانه‌زایی موجود در ماسه سنگهای میزبان یکی از عوامل مهم احیا کننده محیط و کنترل کننده کانه زایی مس می باشد. البته گاهی هم رگه-رگچه های کالکوسیتی و مس طبیعی بصورت قطع کننده در ماسه سنگها دیده می شود. بر پایه ویژگی های زمین‌شناسی ، شکل هندسی کانسنگ، ساخت و بافت، کانی‌شناسی و نوع دگرسانی در کانسارهای مس زاواک و کانسار منگنز و مس سردار اینطور استنباط می شود که کانه‌زایی مس در تاقدیس کاهک در چهار مرحله رخ داده است: 1) مرحله اول: کانه زایی مس در اثر سامانه های گرمابی زیردریایی در زیرکف دریا ( بصورت همزمان در زیر لایه چینه سان و بروندمی غنی از منگنز ) در یک حوضه کششی ریفتی درون کمانی در داخل واحدهای گدازه ای، آگلومرایی و آهک نومولیتی، 2) مرحله دوم: پرشدگی حوضه ریفتی توسط رسوبات تخریبی و سپس رخداد فاز دیگر کانه زایی مس در طی تدفین و دیاژنز آغازین در محل فسیلهای گیاهی (مس نوع لایه های سرخ) و نیز بصورت رگه-رگچه ای در طی دیاژنز پسین که موجب رخداد رگه-رگچه های کالکوسیتی و مس طبیعی (مس نوع مانتو، آتشفشانی-لایه های سرخ و میشیگان) در واحدهای ماسه سنگی و آتشفشانی شده که در سنگهای آتشفشانی با زئولیت همراه هستند، 3) مرحله سوم: عملکرد کوهزایی و ایجاد رگه های کلسیتی کالکوسیت دار با روند NW-SE و NE-SW در کانسار منگنز و مس سردار و ایجاد رگه های زئولیتی کالکوسیت دار در کانسار مس زاواک، 4) مرحله چهارم: سرانجام، این کانه زایی ها دچار فرایند هوازدگی و سوپرژن واقع شده اند.