چکیده: کانسار مس- نقره گرماب پایین و کانسار کائولن اسبکشان در290 کیلومتری جنوب شرق شاهرود در توالی آتشفشانی- رسوبی کرتاسه پسین زیر پهنه سبزوار و در زون ایران مرکزی تشکیل شده اند. سنگ میزبان این ذخایر در کانسار گرماب پایین به طور اصلی تراکی آندزیت و آندزیت بازالت و به طور فرعی سیلتستون توفی بوده و در کانسار اسبکشان بیشتر گدازه آندزیتی و شیل است. کانه سازی سولفیدی در توالی میزبان در دو افق مختلف و به شکل لایه ای یا رگه-ای رخ داده است؛ افق اول مربوط به کانسار گرماب پایین و بیشترین میزان مس را دارا می باشد و افق دوم نیز مربوط به کانسار اسبکشان است. بر اساس ماهیت کانی شناسی اولیه وثانویه و ساخت و بافت، می‌توان سه رخساره کانه دار را از هم متمایز نمود، که از پایین به بالا عبارت‌اند از: الف) رخساره رگه-رگچه ای (استرینگر زون)، این رخساره شامل رگه‌ها و رگچه های سیلیسی و سولفیدی است، بافت رگه- رگچه ای و جانشینی سولفیدها سیمای اصلی این رخساره را تشکیل می‌دهند. این رخساره از لحاظ کانی‌شناسی شامل کانی‌های پیریت، کالکوپیریت و به مقدار کمتر مگنتیت است. ب) رخساره کانسنگ توده ای، این رخساره بخش ضخیم و پر عیار کانسار را تشکیل داده و با ماهیتی تقریباً چینه‌کران تا چینه سان می‌باشد.کانی‌شناسی این رخساره شامل پیریت، کالکوپیریت، مارکاسیت و مگنتیت و بافت‌های آن‌ شامل توده‌ای، جانشینی، رگه- رگچه ای و برشی است. ج) رخساره کانسنگ لایه‌ای که دارای ضخامت کمتری نسبت به رخساره کانسنگ توده‌ای است و با سیمای لایه‌ای، نواری و لامینه و عیار پایین ماده معدنی قابل تشخیص است. این رخساره عموماً در سنگ میزبان سیلتستون توفی به‌خوبی مشاهده می‌شود. از ویژگی‌های شاخص این رخساره ساخت لامینه هم‌روند با لایه‌بندی سنگ میزبان و شکل هندسی چینه سان است. کانی‌شناسی این رخساره شامل پیریت بوده و بیشترین گسترش آن در بخش شرقی کانسار رخ داده است. دگرسانی‌های عمده همراه با کانی سازی شامل،کلریتی شدن، سیلیسی شدن و آرژیلیتی شدن می‌باشد. البته دگرسانی های آرژیلیتی گسترش سطحی دارد. محیط تکتونیکی کانسار گرماب پایین و کانسار اسبکشان با توجه به بررسی های ژئوشیمیایی صورت گرفته، یک حوضه کششی پشت کمانی بوده است. مقادیر اکسیدهای اصلی، الگوی عناصر نادر خاکی و تغییرات عناصر کمیاب، نشانگر ماهیت کالک آلکالن سنگ های آتشفشانی توالی میزبان می‌باشد که دارای طیف ترکیبی از بازالت تا ریولیت است. عیار میانگین طلا و نقره مربوط به بخش چینه سان کانسار، به ترتیب 0/5 و 9 گرم در تن اندازه گیری شده است. بالاترین عیار طلا و نقره هم به ترتیب 1 و 19 گرم در تن می باشد، بالاترین میزان مس در کانسار گرماب پایین 1% می-باشد و میانگین مس در کانسار 4/. درصد است. همبستگی بالایی بین عناصر طلا، نقره و مس وجود دارد. همچنین انجام آنالیز الکترون مایکروپروب (EPMA) بر روی دگرسانی های کلریتی کمرپایین نشان می دهد تمامی این کلریت ها از نوع غنی از آهن می باشد. مطالعه میکروترمومتری سیالات درگیر در کانسار گرماب پایین نشان می‌دهد که سیالات غالب در این کانسار، سیالاتی با دو فاز مایع و گاز (L-V) با شوری نسبتاً کم (0/6 تا 3/39 درصد وزنی نمک طعام) و دمای متوسط (254 درجه سانتی گراد) می‌باشد. با توجه به ویژگی‌های اساسی کانه زایی در منطقه گرماب پایین از جمله محیط تکتونیکی، سنگ دربرگیرنده، رخساره های کانه دار، شکل هندسی ماده معدنی، کانی‌شناسی، محتوای فلزی، منطقه بندی موجود در کانسار، دگرسانی و مقایسه آن‌ها با ویژگی‌های اساسی ذخایر مس با میزبان آتشفشانی- رسوبی، کانسارهای مس-نقره گرماب پایین و اسبکشان را می‌توان در رده کانسارهای سولفید توده‌ای آتشفشان زاد تیپ بشی، پلیتیک- مافیک ((Besshi Type or pelitic mafic vms) طبقه‌بندی نمود.