چکیده: دستیابی به کشاورزی پایدار در کنار افزایش عملکرد محصولات کشاورزی و تامین سلامت جامعه از اهداف محققین در بخش کشاورزی است. درچند دهه اخیر مصرف نهاده های شیمیایی در اراضی کشاورزی موجب معضلات زیست محیطی عدیده ای از جمله آلودگی منابع آب و خاک، کاهش حاصلخیزی و از بین رفتن تعادل عناصرشیمیایی در خاک گردیده است. از جمله روشهای جدید برای جلوگیری از این معضلات،کاربرد اصلاح کننده های بیولوژیکی و شیمیایی در خاک است. بر همین اساس، آزمایشی به منظور ارزیابی اثر قارچ میکوریز و زئولیت بر جذب گیاهی و آبشویی نیتروژن و فسفر خاک تحت کشت گیاه شبدر برسیم، به صورت فاکتوریل با طرح پایه بلوک های کامل تصادفی و با 4 تکرار، در شرایط گلخانه ای در دو بخش خاک استریل و غیر استریل به اجرا در آمد. فاکتور های آزمایش عبارتند از: میکوریز در دو سطح (تلقیح با گونه Glomus intraradices و بدون تلقیح)، زئولیت در دو سطح (صفر و 5 درصد وزنی در اختلاط با خاک) و فاکتور ماده غذایی در سه سطح شامل سطح نیتروژن (نیترات آمونیم به میزان143 میلی گرم به هر ستون یا280کیلوگرم در هکتار)، سطح فسفر (فسفات پتاسیم به میزان1100 میلی گرم به هر ستون یا 485 کیلوگرم در هکتار) و شاهد بودند. نتایج حاصل نشان داد اثر تلقیح میکوریز بر ارتفاع گیاه، وزن خشک ریشه و اندام هوایی گیاه معنی‏دار بود و زئولیت به تنهایی اثر معنی‏داری بر این صفات نداشت ولی کاربرد تؤام آن با میکوریز سبب تأثیر مثبت بر برخی از این صفات گردید. همچنین کاربرد زئولیت سبب کاهش درصد کلونیزاسیون ریشه گردید. اما درصد کلونیزاسیون ریشه با افزایش کود فسفر و نیتروژن افزایش یافت. تلقیح میکوریز و کاربرد زئولیت اثر معنی داری بر ذخیره و کاهش آبشویی نیتروژن و فسفر خاک داشت، در این تحقیق، اثرات متقابل دو گانه و سه‏گانه فاکتورهای مورد آزمایش بر روی صفات رویشی، نیتروژن و فسفر خاک، محلول آبشویی شده وگیاه معنی‏دار گردید. با توجه به عملکرد مناسب میکوریز و زئولیت در کاهش آبشویی نیتروژن و فسفر، می‏توان نتیجه گرفت که میکوریز و زئولیت، بالاخص در شرایط مصرف کودهای شیمیایی فسفر و نیتروژن، قادرند سبب تأثیرات مثبت بر صفات مورد بررسی شوند. در واقع برطبق این نتایج، استفاده از کود زیستی میکوریز ضمن آنکه باعث کاهش مصرف کودهای شیمیایی فسفر و نیتروژن می‏گردد، از سوی دیگر موجب کاهش آبشویی این عناصر نیز می‏شود. بنابراین میکوریز می‏تواند به عنوان جایگزینی مناسب برای کودهای شیمیایی (بالاخص در گیاهان همزیست) استفاده گردد. با مصرف مقدارمناسب کودهای نیتروژن و فسفر تؤام با کود بیولوژیک و زئولیت، عملکرد محصول نسبت به استفاده از کودهای شیمیایی افزایش می یابد که این نتایج در کاهش مصرف کودها،کاهش هزینه تولید و در جهت جلوگیری از آلودگی خاک و نیز آبهای زیر زمینی کاربرد دارد.