چکیده: معدن ایرانکوه یکی از بزرگ‌ترین ذخایر سرب و روی ایران است. این پژوهش با هدف ارزیابی غلظت و گونه‌سازی عناصر بالقوه سمی در باطله‌های فرآوری و خاک‌های اطراف معدن و به منظور ارزیابی اثر فعالیت معدنکاری بر آلودگی خاک صورت گرفته است. به این منظور، 28 نمونه خاک سطحی و 2 نمونه باطله فرآوری از محدوده سایت معدنی برداشت شد و ویژگی‌های فیزیکوشیمیایی نمونه‌ها (شامل pH، ماده آلی، ظرفیت تبادل کاتیونی، ماده آلی، درصد کربنات کلسیم و بافت)، غلظت کل، و گونه‌سازی عناصر با استفاده از روش‌های استاندارد تعیین گردید. داده‌های به دست آمده با استفاده از روش‌های آماری (ضرایب همبستگی، تحلیل خوشه‌ای، تحلیل مؤلفه اصلی، تحلیل واریانس) و ضرایب ژئوشیمیایی (ضریب غنی‌شدگی، ضریب زمین‌انباشت، ضریب تحرک، ضریب آلودگی انفرادی و ضریب آلودگی کلی) تجزیه و تحلیل شدند. نتایج به دست آمده نشان می‌دهد که نمونه‌های خاک سطحی پیرامون معدن نسبت به عناصر آرسنیک، باریم،‌ کادمیم، سرب، آنتیموان و روی آلوده هستند. غلظت تمام عناصر (به جز مس) در خاک‌های معدنی بالاتر از غلظت آنها در خاک‌های کشاورزی است. بخش عمده نمونه‌ها نسبت به آلومینیم، تیتانیم، زیرکنیم،‌ اسکاندیم، آهن، منگنز، مس، کروم، کبالت و نیکل فاقد آلودگی هستند. نمونه‌های باطله فرآوری نسبت به تمام عناصر (به جز کروم، نیکل، کبالت، آلومینیم، زیرکنیم، اسکاندیم و تیتانیم) آلوده‌اند و شدت آلودگی آنها نسبت به آرسنیک،‌ کادمیم، آنتیموان، روی و سرب بالاست. نتایج حاصل از گونه‌سازی نشان می‌دهد که در خاک معدنی و خاک کشاورزی دور از سایت معدنی، آرسنیک، کادمیم، ‌سرب و آهن به صورت تبادل پذیر حضور ندارند، در حالی که بخش تبادل‌پذیر این عناصر در خاک‌های کشاورزی تحت تأثیر باطله‌های فرآوری بالاست. از سوی دیگر، در خاک کشاورزی دور از سایت معدنی، بخشی از کروم، مس، روی، و نیکل به صورت تبادل پذیر یافت می‌شود و بخش متصل به ماده آلی این عناصر نیز در این نمونه بالاتر از سایر نمونه‌هاست، بنابراین فعالیت کشاورزی نیز در آلودگی کروم، مس، روی و نیکل خاک‌ها سهیم است. در خاک‌های مورد مطالعه، آهن و کروم عمدتاً در فاز باقی‌مانده حضور دارند و بنابراین منشأ آنها عمدتاً‌ طبیعی است، در حالی که سایر عناصر به ویژه منگنز، کادمیم، سرب و روی عمدتاً با فازهای غیرباقی‌مانده همراهند، بنابراین این عناصر بیشتر ‌از منابع انسان‌زاد حاصل شده‌اند و تحرک و زیست‌دسترس‌پذیری بسیار بالایی دارند.