چکیده: کانسار مس چشمه تاجی در ۱5۰ کیلومتری جنوب غربی شاهرود، و 22 کیلومتری شمال‌غرب طرود، بخشی از نوار آتشفشانی-نفوذی طرود-چاه‌شیرین در استان سمنان واقع شده است. این منطقه که در حاشیه‌ی شمالی ایران مرکزی قرار دارد، به دلیل فعالیت‌های شدید آتشفشانی و ماگمایی از دوره‌ی ائوسن تا میوسن، میزبان کانی‌سازی‌های متعددی شده است که عمده‌ی آن‌ها با فرورانش و تشکیل حوضه کششی پشت کمانی در این پهنه، مرتبط هستند. سنگ‌های میزبان کانی‌سازی در این منطقه شامل گدازه‌های آندزیتی، آندزیت‌بازالتی، واحدهای آذرآواری نظیر توف و آگلومرا و دایک‌های دیابازی هستند که ماهیت کالک آلکالن تا ‌آلکالن دارند. این سنگ‌ها در یک رژیم زمین‌ساختی محیط کمانی و در محیطی زیردریایی و کم‌عمق تشکیل شده‌اند. کانی‌سازی در کانسار چشمه‌تاجی به صورت رگه‌-رگچه‌ای، پرکننده فضاهای خالی، توده‌ای و دانه‌پراکنده در طول صفحات گسلی و شکستگی‌ها رخ داده است. این کانی‌سازی، که از نوع اپی‌ژنتیک است، در دو مرحله‌ی اصلی هیپوژن (درونزاد) و سوپرژن (برونزاد) تکامل یافته است. کانی‌های اصلی فاز هیپوژن را پیریت، کالکوپیریت، کالکوسیت و بورنیت تشکیل می‌دهند. این کانی‌ها در اثر فرآیندهای هوازدگی و اکسیداسیون سطحی، به کانی‌های ثانویه با عیار بالا مانند کالکوسیت ثانویه، کوولیت، دیژنیت،کوپریت، مس خالص، مالاکیت و کریزوکولا تبدیل شده‌اند. همچنین، اکسیدها و هیدروکسیدهای آهن مانند هماتیت، مگنتیت، گوتیت و لیمونیت نیز به صورت گسترده در منطقه مشاهده می‌شوند که نشان‌دهنده یک زون اکسیداسیون قوی است. بررسی‌های پتروگرافی و دگرسانی‌های گرمابی نشان می‌دهد که سنگ‌های میزبان دچار دگرسانی‌های متعدد از جمله کلریتی، کربناتی، آرژیلیک، پروپیلیتیک و سیلیسی شده‌اند. دگرسانی‌های اصلی کلریتی و کربناتی هستند، دگرسانی کلریتی در دو فاز قبل و همزمان با کانه‌زایی رخ داده است. دگرسانی پروپیلیتیک یک هاله‌ی گسترده در اطراف کانسار ایجاد کرده، در حالی که دگرسانی آرژیلیک به عنوان یک فرآیند متأخر و مرتبط با آب‌های جوی، در قسمت‌های بالایی کانسار دیده می‌شود. بر اساس تحلیل‌های ژئوشیمیایی، سنگ‌های آتشفشانی منطقه، در یک محیط کمان ماگمایی فعال تشکیل شده‌اند. این سنگ‌ها از نظر عناصر کمیاب، دارای غنی‌شدگی در عناصر LILE (مانند K، Th، Sr) و تهی‌شدگی در عناصر HFSE (مانند Nb، Ti) هستند. این الگو نشان می‌دهد که ماگمای سازنده از ذوب‌بخشی گوه گوشته‌ای که تحت تأثیر سیالات آزادشده از پوسته اقیانوسی فرورونده قرار گرفته، نشأت گرفته است. تحول این ماگما از طریق تبلور تفریقی و جدایش کانی‌هایی مثل پلاژیوکلاز صورت گرفته است که شواهد آن را می‌توان در کاهش MgO و CaO با افزایش سیلیس، و همچنین ناهنجاری منفی یوروپیم (Eu) مشاهده کرد. مطالعات آماری نیز همبستگی قوی بین مس و گوگرد را تأیید می‌کند که ماهیت سولفیدی کانی‌زایی را نشان می‌دهد. در نهایت، موازنه‌ی جرم در زون‌های دگرسانی، تحرک عناصر و نقش مهم فرآیندهای دگرسانی گرمابی در تمرکز نهایی مس را آشکار می‌سازد. بر اساس مطالعات سیالات درگیر، کانی‌سازی در کانسار چشمه‌تاجی توسط میانبارهای دوفازی مایع-گاز با دمای همگن‌شدن ۱۵۵ تا ۲۱۹ درجه سانتی‌گراد و شوری ۲ تا 7/17 درصد معادل NaCl صورت گرفته است. این سیالات در عمق تقریبی ۳۵۰ متر و فشار کمتر از ۵۰ بار، از منابع سطحی منشأ گرفته‌اند. مکانیسم‌های اصلی ته‌نشینی کانی‌ها اختلاط سیالات بوده‌ است که منجر به رسوب‌گذاری فلزات شده‌اند. بر اساس ویژگی‌های اساسی کانسار چشمه تاجی از جمله محیط تکتونیکی، سنگ دربرگیرنده، حالت چینه کران کانی شناسی، محتوای فلزی و دگرسانی و مقایسه این ویژگی‌ها با ذخایر مس تیپ مانتو (Manto type)، کانسار مس چشمه تاجی می‌تواند به عنوان یک ذخیره مس تیپ مانتو در شمال زون ایران مرکزی معرفی شود.