چکیده: یکی از مهم ترین منابع تجمع طبیعی فلزات سنگین در محیط، به ویژه خاک، کانی زایی و دگرسانی‌های مربوط به آن است. پژوهش حاضر، با هدف ارزیابی غلظت فلزات سنگین، در خاک‌های اطراف معدن مس پورفیری ایجو (در استان کرمان)، با توجه به زون‌های دگرسانی منطقه، انجام گردید. برای این منظور، علاوه بر اندازه‌گیری غلظت فلزات سنگین در نمونه‌های خاک، گونه سازی آنها نیز با استفاده از روش‌های استخراج تک مرحله‌ای و چند مرحله‌ای مورد بررسی قرار گرفته و غلظت آنها در گونه‌های گیاهی منطقه نیز اندازه‌گیری شد. ارزیابی غلظت فلزات سنگین در زون‌های دگرسانی معدن ایجو در نمونه‌های سنگ نشان داد که غنی‌شدگی فلز مس در دگرسانی پتاسیک، نسبت به سایر دگرسانی‌ها بیشتر است. فلزات کروم (با میانگین غلظت mg/kg 15) و نیکل (با میانگین غلظت mg/kg19) در دگرسانی پروپلیتیک بیشترین غنی‌شدگی را از خود نشان می دهند. در دگرسانی آرژیلیک هم غنی‌شدگی اصلی مربوط به سه فلز روی، آرسنیک و سرب است (به ترتیب mg/kg 419، mg/kg 45 و mg/kg 283). در نمونه خاک‌های برداشت شده از زون‌های دگرسانی، غلظت مس در زون پتاسیک و غلظت روی، آرسنیک و سرب در دگرسانی آرژیلیک بیشترین مقدار را نشان می‌دهند (به ترتیب mg/kg 580.06، mg/kg 47.06 و mg/kg 137). نتایج استخراج ترتیبی نشان داد که فلزات مورد مطالعه در فاز تبادل‌پذیر (فاز استخراج شده در مرحله اول روش استخراج ترتیبی) کمترین غلظت را داشته و تمرکز بالایی در فاز باقی‌مانده نشان می‌دهند. حضور عناصر در فاز باقی‌مانده، بیانگر منشأ عمدتاً طبیعی و زمین زاد آنها است. نتایج محاسبه ضریب تحرک نیز نشان داد که نیکل و مس در خاک‌های اطراف معدن، بیشترین تحرک را دارا هستند، در حالی که کروم و روی عمدتاً در فاز باقی‌مانده حضور داشته و کمترین تحرک پذیری را نشان می‌دهند. بررسی غلظت فلزات در اندام‌های گیاه درمنه نیز آشکار ساخت که بیشترین ضریب غنی‌شدگی و ضریب تجمع زیستی مربوط به فلز مس است (به ترتیب 0.16 و 0.15). علت این امر بالاتر بودن دسترس‌پذیری فلز مس در نمونه‌های خاک است. نتایج این مطالعه به طور کلی مشخص ساخت که اگرچه منشأ بیشتر فلزات در محیط خاک (در شرایط فعلی) طبیعی است؛ اما تشدید فعالیت‌های معدنکاری و استخراج کانسنگ در آینده، می‌تواند باعث افزایش غلظت فلزات در محیط خاک و گیاه شود که می‌باید در ارزیابی‌های زیست‌محیطی آتی مد نظر قرار گیرد.