چکیده: تنش خشکی مهم‌ترین عامل محدودکننده رشد و عملکرد گیاهان دارویی ازجمله همیشه‌بهار است . با توجه به کمبود آب در کشور و اهمیت آن در تولید گیاهان دارویی، اعمال روش‌های مدیریتی که با حداقل آبیاری عملکرد مناسبی تولید کند، ضروری به نظر می‌رسد. ازاین‌رو پیش تیمار بذر با استفاده از مواد آلی و نانو کودها به‌منظور کنترل دقیق آزادسازی عناصر غذایی بذر و به علت ایجاد تغییرات فیزیولوژیک ومورفولوژیک می‌تواند گامی مؤثر در جهت دستیابی به کشاورزی پایدار و سازگار با محیط‌زیست و افزایش تحمل گیاه به تنش باشد. به‌منظور بررسی اثرات پیش تیمار بذر بر تحمل به خشکی، رشد و مواد مؤثره گیاه دارویی همیشه‌بهار (L Calendula officinali) آزمایشی در سال 95-96 به‌صورت مرکب (تکرار در مکان ) انجام گرفت. این آزمایش در دو بخش مستقل (شامل آزمایش جوانه‌زنی و ‌آزمایش مزرعه‌ای) اجرا گردید. آزمایش جوانه‌زنی ، در طی دو آزمایش مستقل و جداگانه اجرا شد، آزمایش اول به‌صورت فاکتوریل در قالب طرح کاملاً تصادفی در سه تکرار اجرا شد تیمار‌های آزمایش عبارت بود از سطوح خشکی ناشی از پلی‌اتیلن گلیکول در چهار سطح (شاهد، 3-،6-و 9- بار) و پرایم با کودهای نانو (شاهد، اکسید آهن، اکسیدروی و اکسید بر با غلظت دو در هزار) بود و آزمایش دوم به‌صورت فاکتوریل در قالب طرح کاملاً تصادفی در سه تکرار انجام شد که تیمار‌های آزمایش عبارت بود از سطوح خشکی ناشی از پلی‌اتیلن گلیکول در چهار سطح (شاهد، 3-،6-و 9- بار) و تیمارهای پرایمینگ، اسید هیومیک (72 میلی‌گرم در لیتر) و اسید سالیسیلک (2000 میکرو مول) و اسید آسکوربیک (200 ppm) و شاهد اجرا گردید. فاز مزرعه‌ای به‌صورت فاکتوریل در قالب طرح بلوک‌های کامل تصادفی در سه تکرار به‌صورت مرکب (تکرار در مکان) واقع در مزرعه تحقیقاتی مرکز تحقیقات کشاورزی ارومیه و سلماس اجرا شد. فاکتور اول نحوه آبیاری در دو سطح شامل آبیاری و قطع آبیاری در مرحله شروع گلدهی و فاکتور دوم تیمار‌های پرایمینگ در هفت سطح شامل بذور پرایم شده با کودهای نانو (اکسید آهن، اکسیدروی و اکسید بر با غلظت دو در هزار) و پرایم شده با مواد آلی (اسید هیومیک 72 میلی‌گرم در لیتر، اسید سالیسیلک 2000 میکرو مول و اسید آسکوربیک ppm 200) و شاهد بود. نتایج آزمایش جوانه‌زنی نشان داد که با افزایش سطوح خشکی ناشی از پلی‌اتیلن گلیکول به‌طور معنی‌داری شاخص‌های مربوط به جوانه‌زنی کاهش می‌یابد به‌طوری‌که بیشترین مقدار به‌دست‌آمده از صفات اندازه‌گیری شده در آبیاری نرمال و در تیمارهای پرایمینگ مشاهده شد و کمترین مقدار صفات مذکور در سطح خشکی 9- بار ناشی از پلی‌اتیلن گلیکول در بذور بدون پیش تیمار ملاحظه گردید. در آزمایش اول جوانه‌زنی بیشترین تأثیر در شرایط تنش خشکی در صفات درصد نهایی جوانه‌زنی ،شاخص بنیه بذر ،طول ریشه‌چه، و طول گیاهچه در اثر پیش تیمار با نانو اکسید آهن به دست آمد و در صفات سرعت جوانه‌زنی و طول ساقچه نانو اکسید آهن و روی هردو بیشترین تأثیر را داشتند . بیشترین ضریب آلو متری در آبیاری نرمال در اثر پیش تیمار با نانواکسید آهن به میزان 27/3 درصد بود و کمترین آن در سطح خشکی 9- بار در تیمار شاهد (عدم کاربرد پیش تیمار) به مقدار 96/1 درصد تعلق داشت که تفاوت معنی‌داری با تیمارهای پرایمینگ داشت. در آزمایش دوم جوانه‌زنی اثر متقابل پیش تیمار با مواد آلی و تنش خشکی بر طول ساقه چه، طول ریشه‌چه، وزن خشک ساقه چه، ضریب آلو متریک، شاخص بنیه بذر ، درصد جوانه‌زنی و سرعت جوانه‌زنی در سطح احتمال یک درصد معنی‌دار بود. با توجه به نتایج حاصله به‌طورکلی، با افزایش تنش خشکی پارامترهای جوانه‌زنی اندازه‌گیری شده کاهش یافت، به‌طوری‌که حداقل مقادیر پارامترهای جوانه‌زنی در سطح خشکی 9 -بار مشاهده شد. در سطح خشکی 9- بار کلیه تیمارهای پرایمینگ باعث افزایش معنی‌دار درصد جوانه‌زنی و سرعت جوانه‌زنی نسبت به بذور بدون پیش تیمارشدند .در صفات شاخص بنیه بذر ،وزن خشک گیاهچه و طول ساقه چه بیشترین تأثیر در اثر پیش تیمار با اسید سالسیلیک بود. بیشترین تأثیر بر طول ریشه‌چه در کلیه سطوح خشکی براثر پیش تیمار با اسید هیومیک به دست آمد. تأثیر پیش تیمار با اسید سالسیلیک و اسید هیومیک بر صفت طول گیاهچه در کلیه سطوح خشکی معنی‌دار بود ولی تفاوت معنی‌داری بین این دو تیمار وجود نداشت. در تمام سطوح خشکی بیشترین ضریب آلو متری در اثر پرایمینگ با اسید سالسیلیک به دست آمد که افزایش معنی‌داری نسبت به بذور بدون پیش تیمار و بقیه تیمارهای پرایم شده داشت. نتایج تجزیه مرکب داده‌های آزمایش مزرعه‌ای حاکی از این بود که استفاده از پرایمینگ بذور با مواد نانو و مواد آلی در صفاتی نظیر ارتفاع بوته، تعداد کاپیتول، وزن‌ خشک بوته، وزن‌ خشک‌ریشه، عملکرد دانه، شاخص برداشت، درصد اسانس و درصد عنصر معدنی فسفر واکنش مثبتی نشان داده و باعث افزایش و بهبود صفات یادشده و عملکرد کمی و کیفی همیشه‌بهار خصوصاً در شرایط تنش خشکی گردید. پیش تیمار با نانو اکسید روی و آهن باعث افزایش معنی‌دار عملکرد روغن نسبت به شاهد و سایر تیمارهای پرایمینگ گردید. نتایج تجزیه مرکب داده‌های آزمایش حاکی از این بود که در شرایط تنش خشکی کاربرد پیش تیمار اسید سالسیلیک ، باعث افزایش قابل‌توجهی در تجمع پرولین نسبت به شاهد شد. در خصوص صفات آنتی‌اکسیدانی در شرایط تنش خشکی کاربرد پیش تیمار نانواکسید آهن، اسید هیومیک و اسید سالسیلیک، فعالیت آنزیم های کاتالاز و پراکسیداز نسبت به شاهد (عدم تیمار) و سایر تیمارها افزایش معنی‌داری نشان دادند. به‌طورکلی، پیش تیمار بذر با سطوح مختلف اسید سالسیلیک و نانواکسید آهن و روی به‌طور معنی داری باعث کاهش اثرات سوء ناشی از تنش خشکی بر اغلب صفات موردبررسی گردید. بوته‌های حاصل از بذرهایی که با اسید سالسیلیک و نانواکسید روی و آهن تیمار شده بودند از تحمل به تنش بالاتری برخوردار بودند. نتایج این تحقیق بیانگر افزایش توان تحمل به تنش خشکی و بهبود عملکرد همیشه‌بهار در شرایط تنش با اعمال پرایمینگ بذر با اسید سالسیلیک و نانواکسید آهن و نانواکسید روی بود که در کشاورزی پایدار و ارگانیک قابل توصیه هست.