چکیده: آب یکی از عوامل مهم اقلیمی است که بر توزیع و پراکنش گیاهان مؤثر است. کنجد یک گیاه دانه روغنی است؛ که از تنش‌های محیطی به‌ویژه کم‌آبی آسیب می‌بیند. لذا یافتن راهکاری مناسب برای کاهش خسارت وارده به این گیاه ضروری به‌‌نظر می‌رسد.. در همین راستا آزمایشی روی گیاه کنجد رقم ناز چند‌شاخه در دو سال زراعی 95 و 96 به‌صورت اسپلیت پلات فاکتوریل در قالب طرح پایه بلوک‌‌‌های کامل تصادفی در سه تکرار در شهر گرگان انجام شد.تیمارها شامل 2 سطح آبیاری 15 روز و 25 روز) یکبار به ترتیب به‌عنوان عدم تنش و تنش کم‌آبیاری به‌عنوان فاکتور اصلی و محلول‌پاشی مرزنجوش در غلظت‌های صفر، 40 و 60 درصد حجمی و آویشن کوهی با غلظت‌های صفر، 10 و 20 درصد حجمی به‌عنوان فاکتورهای فرعی بودند. اعمال تیمارهای آبیاری پس از استقرار بوته‌ها و محلول‌پاشی‌ها طی 3 مرحله از یک ماه پس از کاشت با فواصل 12 روز صورت پذیرفت. نتایج نشان داد تنش کم‌آبیاری سبب کاهش معنی‌دار عملکرد و اجزای عملکرد دانه، میزان کلروفیل a و b شد و نیز سبب افزایش میزان کاروتنوئید، فلاونوئید، کلسیم، پتاسیم و افزایش در فعالیت آنزیم کاتالاز، سوپراکسیددیسموتاز و آسکوربات‌پراکسیداز گردید. هم‌چنین بیشترین میزان شاخص سطح برگ (3/76)، وزن خشک برگ (57/88 گرم در متر‌مربع)، ارتفاع بوته ( 159 سانتی‌متر)، کلروفیل a (21/7 میلی‌گرم در گرم وزن تر)، کلروفیل b (20/61 میلی‌گرم در گرم وزن تر)، تعداد دانه در کپسول (54) کپسول در بوته (38) و عملکرد (92/197 گرم در متر‌مربع) مربوط به شرایط آبیاری مناسب و تیمار 60 درصد مرزنجوش و 20 درصد آویشن کوهی بود. و بیشترین میزان کاروتنوئید (18/58 میلی‌گرم در گرم وزن تر)، فلاونوئید (0/003 میلی‌گرم در گرم وزن تر)، کلسیم (0/57 درصد) و پتاسیم (2/97 درصد) مربوط به شرایط کم‌آبی و تیمار 60 درصد مرزنجوش و 20 درصد آویشن کوهی بود. نتایج نشان داد که بیشترین فعالیت آنزیم کاتالاز، پراکسیداز، سوپراکسیددیسموتاز درهر دو شرایط آبیاری مناسب و کم آبیاری مربوط به تیمار 60 درصد عصاره مرزنجوش و 20 درصد آویشن کوهی بود. بنابراین می‌توان اظهار داشت که استفاده توأم از محلول‌پاشی آویشن و مرزنجوش در هر دو شرایط آبیاری و تنش کم‌آبیاری اثر گذار بود ولی اثرگذاری آن در شرایط تنش بیشتر بوده است که موجب القای تحمل تنش در گیاه می‌گردد.