چکیده: کم آبی یکی از عوامل مهم کاهش تولید محصولات کشاورزی و گیاهان دارویی به شمار می رود. از آنجا که رویکرد جهانی در تولید گیاهان دارویی به سمت بهبود کمیت و کیفیت ماده مؤثره است، به نظر می رسد تغذیه این دسته از گیاهان از طریق کاربرد کودهای بیولوژیکی در شرایط متفاوت محیطی بیش ترین تطابق را با اهداف تولید گیاهان دارویی دارد. از اینرو به منظور بررسی اثر تنش کم آبی و کودهای زیستی و غیر زیستی بر عملکرد سرشاخه های گل دار و برخی صفات فیزیومورفولوژیک گیاه دارویی آویشن زراعی(Thymus vulgaris L.)، آزمایشی به صورت اسپیلت پلات و در قالب طرح بلوک‌های کامل تصادفی با سه تکرار در مزرعه زراعی عسکریه یزد در طی دو سال زراعی1396 و 1397 انجام شد. عامل های آزمایشی شامل تنش کم آبی در سه سطح: 7=W1 (شاهد)، 12=W2 و 17=W3 روز دور آبیاری به عنوان عامل اصلی و کودهای زیستی و غیر زیستی در پنج سطح شامل: شاهد (بدون مصرف کود)=B1، قارچ اندومیکوریزا از جنسGlomus mosseae و G.intraradics و G.etunicatum) B2=(Glomus ، باکتری های آزسپریلیوم B3=Azospirillum brasilense، سودوموناس B4=(Pseudomonas fluorescens و کود شیمیایی NPK=B5 به عنوان عامل فرعی بودند. نتایج تجزیه مرکب داده های حاصل از دو سال آزمایش نشان داد که اثر متقابل سه جانبه سال، تنش کم آبی و کودهای زیستی و غیرزیستی تاثیرمعنی داری بر میزان فلاونوئید و پروتئین داشت به طوریکه در سال دوم مقدار آن ها بیش تر از سال اول بود و همراه با افزایش سطح تنش از W1 به W3 به مقدار فلاونوئید افزوده و از مقدار پروتئین برگ ها کاسته شد. در این بین کود سودوموناس از کارایی بیش تری در سطح تنش W3 برخودار بودند. اثر متقابل تنش کم آبی و کودهای زیستی و غیرزیستی تأثیر معنی داری بر عملکرد سرشاخه های گل دار و عملکرد بیولوژیکی داشت. به طوریکه همراه با افزایش سطح تنش کم آبی از مقدار آن ها به میزان 63 درصد کاسته شد. کودهای NPKو آزوسپیریلوم بترتیب به میزان33/36 و 462/16 گرم در بوته در این شرایط از تأثیر بیش تری بر آن ها برخودار بودند. همچنین اثر متقابل تنش کم آبی و کودهای زیستی و غیر زیستی تأثیر معنی داری بر میزان کلروفیل کل برگ داشت. با افزایش سطح تنش کم آبی از مقدار کلروفیل کل برگ ها به میزان 54 درصد کاسته شد. در بالاترین سطح تنش کم آبی، استفاده از کود سودوموناس مانع تاثیر سوء تنش کم آبی بر کاهش کلروفیل کل در برگ های گیاه آویشن زراعی شد. در مورد درصد و عملکرد اسانس اثرات ساده تنش کم آبی و کودهای زیستی و غیر زیستی در صفت درصد اسانس و اثر متقابل تنش کم آبی و کودهای زیستی و غیر زیستی در عملکرد اسانس از تاثیر معنی داری برخودار بود، به طوریکه تنش کم آبی در بالاترین سطح به میزان 31درصد بر درصد اسانس افزود. در بین کودهای زیستی و غیر زیستی، کود میکوریزا و سودوموناس بترتیب از تأثیر بیش تری بر درصد و عملکرد اسانس برخوردار بود. در مورد دو عنصر نیتروژن و فسفر نتایج تجزیه مرکب داده ها نشان داد که اثر متقابل تنش کم آبی و کودهای زیستی و غیرزیستی تأثیر معنی داری بر غلظت این دو عنصر در برگ های آویشن زراعی داشت و سبب کاهش غلظت آن ها در برگ ها بترتیب به میزان54 و 59 درصد شد. آزوسپیریلوم تأثیر بیش تری در تنش کم آبی در رابطه با غلظت این دو عنصر در برگ گیاه آویشن داشت. تنش کم آبی بر مقدار پرولین و قندهای محلول در برگ ها و نیز فعالیت آنزیم های آنتی اکسیدان کاتالاز، پراکسیداز و سوپراکسیددیسموتاز در برگ های گیاه آویشن زراعی افزود و در بین کودهای زیستی و غیر زیستی کود سودوموناس از تأثیر بیش تری بر این ترکیبات برخوردار بود. به طورکلی از نتایج دو سال آزمایش می توان نتیجه گیری کرد که هر چند تنش کم آبی از عملکرد سرشاخه های گل دار ، عملکرد بیولوژیکی و میزان رنگدانه های فتوسنتزی (کلروفیل a و b) کاست، اما به طورکلی استفاده از کود سودوموناس با بهبود صفات فیزیولوژیک و بیوشیمیایی سبب بهبود رشد، عملکرد بیولوژیکی و عملکرد سرشاخه های گل دار شد. از این رو استفاده ازکودهای زیستی به ویژه کود سودوموناس می تواند تا حد زیادی از بروز اثرات سوء بر این گیاه در شرایط تنش کم آبی بکاهد. لذا استفاده از کود سودوموناس در شرایط تنش کم آبی در این گیاه پیشنهاد می شود.