چکیده: به‌منظور ارزیابی پاسخ اکوفیزیولوژیک اکوتیپ های شنبلیله به تنش خشکی آخر فصل در شرایط کاربرد و عدم کاربرد بیوچار آزمایشی در دو مرحله در گلخانه و مزرعه پژوهشکده بیوتکنولوژی کشاورزی ایران، کرج، در سال 1394 اجرا گردید. بدین منظور 6 اکوتیپ پاکوتاه شنبلیله (دزفول، شوشتر، اردستان، رهنان، یزد و خمینی‌شهر)، 2 سطح بیوچار (کاربرد و عدم کاربرد) و 2 سطح آبیاری (آبیاری کامل و تنش خشکی) در نظر گرفته شد. آزمایش گلخانه ای و مزرعه ای به ترتیب به‌صورت فاکتوریل در قالب طرح کاملا تصادفی با 4 تکرار و اسپلیت پلات فاکتوریل در قالب طرح بلوک‌های کامل تصادفی (آبیاری به عنوان کرت اصلی و ترکیبات بیوچار و اکوتیپ به عنوان کرت فرعی) با 3 تکرار اجرا گردید. ماده‌ی آلی اولیه جهت تهیه بیوچار سبوس برنج در نظر گرفته شد و بیوچار آن به میزان 8-7 درصد وزن/ وزن حجمی خاک مخلوط با خاک گلدان در گلخانه و در لایه‌ی بالایی خاک در مزرعه مورد استفاده قرار گرفت. تیمار آبیاری در گلخانه بر اساس ظرفیت زراعی با در نظر گرفتن 90-70 درصد ظرفیت زراعی به‌عنوان آبیاری نرمال و 50-30 درصد ظرفیت زراعی به‌عنوان تنش خشکی و در مزرعه بر اساس دور آبیاری با در نظر گرفتن 4 روز دور آبیاری به‌عنوان آبیاری نرمال و 8 روز دور آبیاری به عنوان تنش خشکی از مرحله 50 درصد گلدهی اعمال شد. عملکرد، اجزای عملکرد، برخی صفات فیزیولوژیک نظیر میزان کلروفیل و آنزیم‌های آنتی‌اکسیدان و برخی از ترکیبات بذر نظیر پروتئین، قند، روغن، تریگونلین و دیاسژنین در این آزمایشات مورد بررسی قرار گرفتند. نتایج نشان داد تنش خشکی تأثیر کاهشی معنی داری بر صفات مورد بررسی در هر دو آزمایش داشت. با این ‌وجود بیوچار اثرات منفی ناشی از تنش را تعدیل و مانع از کاهش رشد و عملکرد شد. کاربرد بیوچار در شرایط آبیاری نرمال و تنش خشکی عملکرد را به ترتیب به میزان 15.41 و 8.35 درصد در شرایط گلخانه و به ترتیب به میزان 24.33 و 26.66 درصد در شرایط مزرعه افزایش داد. در میان اکوتیپ ها، اکوتیپ رهنان در هر دو آزمایش نسبت به سایر اکوتیپ ها عملکرد بهتری داشت. تغییرات تریگونلین موجود در بذر با کاربرد بیوچار در هر دو رژیم آبیاری در اکوتیپ ها متفاوت بود. به‌طور کلی کاربرد بیوچار با بهبود شرایط مانع از تجمع متابولیت های ثانویه نظیر تریگونلین که در شرایط تنش میزان تولید آنها افزایش می‌یابد، می‌گردد؛ اما از طرفی با افزایش عملکرد، موجب افزایش عملکرد تریگونلین در واحد سطح می‌شود. میزان دیاسژنین بذر در شرایط گلخانه تنها تحت تاثیر بیوچار قرار گرفته و کاربرد بیوچار میزان دیاسژنین بذر را افزایش داد.