چکیده: هدف اصلی کشاورزی پایدار، کاهش نهاده های مصرفی، بهبود چرخه داخلی عناصر غذایی خاک از طریق کاهش خاک ورزی و استفاده از کودهای بیولوژیک به جای کودهای شیمیایی در جهت افزایش عملکرد محصولات کشاورزی است. به منظور بررسی تاثیر میکوریزا بر مورفولوژی ریشه و اندام هوایی دو رقم سورگوم علوفه ای و کیفیت باکتریایی خاک در شرایط آبیاری با پساب تصفیه شده فاضلاب شهری، آزمایشی بصورت فاکتوریل و در قالب طرح پایه بلوک های کامل تصادفی با چهار تکرار در سال 95 ـ 1394 در گلخانه تحقیقاتی دانشگاه آزاد اسلامی سبزوار اجرا گردید. فاکتورهای مورد مطالعه شامل کود زیستی در دو سطح: مصرف و عدم مصرف قارچ میکوریزا آربسکولار، آﺑﻴﺎری در ﺳﻪ ﺳﻄح: آﺑﻴﺎری ﺑﺎ آب معمولی در ﺗﻤﺎم ﻣﺮاﺣـﻞ رﺷﺪ، آﺑﻴﺎری ﺑﺎ آب معمولی و ﭘﺴﺎب به صورت ﻳﻚ در ﻣﻴﺎن و آﺑﻴﺎری ﺑﺎ ﭘﺴﺎب در ﻛﻞ دوره رﺷﺪ و دو رقم سورگوم علوفه ای اسپیدفید و رقم محلی سیه زن سبزواری بودند. نتایج نشان داد که آبیاری با پساب، باعث افزایش معنی‌دار شاخص کلروفیل برگ، محتوای کلروفیلb ، وزن خشک ریشه، وزن خشک اندام هوایی و میزان فسفر گیاه نسبت به تیمار شاهد گردید. پساب باعث افزایش معنی دار مجموع طول، سطح و حجم ریشه در رقم سیه زن گردید، اما تأثیر معنی داری بر طول و سطح ریشه رقم اسپیدفید نداشت. استفاده از پساب، درصد ماده خشک قابل هضم، پروتئین خام، دیواره سلولی و فیبر نامحلول علوفه را در مقایسه با تیمار شاهد کاهش داد. تلقیح میکوریزا باعث افزایش درصد ماده خشک قابل هضم و قند محلول در آب، نسبت به تیمار شاهد گردید. در رقم سیه زن، میکوریزا درصد ماده خشک قابل هضم را کاهش و درصد دیواره سلولی و درصد فیبر نامحلول را افزایش داد. درصد قند محلول در آب تحت تأثیر میکوریزا قرار نگرفت. بیشترین میزان فیبر خام در رقم سیه زن مشاهده شد. تلقیح میکوریزا مجموع طول ریشه، سطح ریشه، حجم ریشه و وزن خشک ریشه را در رقم سیه زن تحت تأثیر قرار نداد، اما باعث کاهش این صفات نسبت به شرایط عدم تلقیح میکوریزا در رقم اسپیدفید گردید. غلظت فسفر در اندام هوایی رقم سیه زن به طور معنی‌داری بیشتر از رقم اسپیدفید بود. بیشترین میزان کلروفیل a در رقم سیه زن و در حضور میکوریزا بدست آمد. کاربرد پساب و آب معمولی به صورت یکی در میان، باعث کاهش کلی فرم کل و مدفوعی خاک در شرایط استفاده از رقم سیه زن گردید. تعداد کلی فرم مدفوعی گیاه و کلی فرم کل و مدفوعی خاک در شرایط تناوب پساب و آب معمولی و تلقیح میکوریزا کاهش یافت. عدم تلقیح میکوریزا در رقم سیه زن باعث افزایش قابل توجه کلی فرم کل در اندام هوایی گیاه گردید. با گذشت زمان روزانه، تعداد باکتری های شاخص آلودگی در خاک کاهش یافت. استفاده از قارچ میکوریزا سرعت کاهش میزان کلی فرم مدفوعی را در خاک افزایش داد. با توجه به نتایج این آزمایش، کاربرد پساب و آب معمولی به صورت متناوب در رقم محلی سیه زن سبزواری، توصیه می گردد. همچنین، با توجه به بهبود صفات رشدی گیاه سورگوم در شرایط آبیاری با پساب و بدون مصرف میکوریزا، کاربرد همزمان کود بیولوژیک و پساب قابل توصیه نمی باشد.