چکیده: تغییر و تبدیل کاربری اراضی جنگلی به اراضی کشاورزی، امروزه به یکی از نگرانی‌های قابل توجه در سطح دنیا تبدیل شده است. برای حفظ حاصل‌خیزی و افزایش بهره‌وری خاک در کشاورزی پایدار، آگاهی از تأثیر تغییر کاربری بر خصوصیات مختلف خاک ضروری می‌باشد. تغییر اراضی جنگلی یکی از بزرگ‌ترین معضلات زیست محیطی در شمال کشور می‌باشد. هدف از این مطالعه بررسی تأثیر تغییر کاربری اراضی از جنگل به مرتع و زمین زراعی در منطقه کالپوش شاهرود بر خصوصیات فیزیکی و شیمیایی خاک بود. بر این اساس، از عمق صفر تا 30 سانتی‌متری از خاک (جنگل، مرتع، مزرعه گندم و لوبیا) به صورت تصادفی از هر کاربری سه نمونه (در مجموع 42 نمونه) برداشت و برخی از خصوصیات فیزیکی و شیمیایی خاک در آنها اندازه‌گیری شد. نتایج بررسی خصوصیات فیزیکی خاک نشان داد که سیلت جزء غالب بافت خاک‌های منطقه مورد مطالعه بود، اما از نظر کلاس بافت خاک در بین چهار کاربری تفاوتی دیده نشده و همه از نوع لوم سیلتی بودند. بیش‌ترین مقدار میانگین وزنی و هندسی قطر خاک‌دانه‌ها (به ترتیب 89/1 و 22/1 میلی‌متر) در کاربری بلندمدت جنگل و کم‌ترین مقدار در کاربری بلندمدت لوبیا (به ترتیب 65/0 و 45/0 میلی‌متر) مشاهده شد. کم‌ترین و بیش‌ترین جرم مخصوص ظاهری (46/0 و 05/1 گرم بر سانتی‌متر مکعب) و رس قابل پراکنش ( 57/1 و 05/8 درصد) به ترتیب در کاربری‌های جنگل و کشت کوتاه‌ مدت لوبیا اندازه‌گیری شد. نتایج بررسی خصوصیات شیمیایی نشان داد که کاربری‌های بلندمدت جنگل و کشت گندم، به ترتیب بیش‌ترین و کم‌ترین مقدار ماده آلی (61/16 و 36/2 درصد) و ترسیب کربن (44/131 و 20/32 تن در هکتار) را داشتند. فسفر قابل دسترس با مقدار 44/292 و 45/7 میلی‌گرم بر کیلوگرم به ترتیب بیش‌ترین و کم‌ترین مقدار را در کاربری جنگل و مرتع کوتاه‌مدت نشان داد. کاربری جنگل در بسیاری از شاخص‌های فیزیکی و شیمیایی دارای بالاترین کیفیت بود؛ تخریب کمتر خاک توسط فعالیت‌های انسانی و وجود لاشبرگ فراوان در زیر تاج‌پوشش درختان منجر به چرخه مناسب عناصر غذایی و بهبود خواص خاک شده است. در مجموع، بر اثر تغییر کاربری اراضی جنگلی به کشت گیاهان زراعی طی 50-100 سال اخیر، کیفیت خاک به‌خصوص از نظر فسفر قابل دسترس کاهش محسوسی داشته است.