چکیده: شورشدن زمین‌های کشاورزی یکی از فاکتورهای مهم در کاهش عملکرد و تولید محصولات زراعی به‌ویژه در نواحی خشک و نیمه خشک می‌باشد. کنجد یکی از گیاهان دانه روغنی و خوراکی مهم این نواحی به‌شمار می رود. لذا یافتن راهکاری مناسب برای کاهش خسارت وارده به این گیاه ضروری به‌نظر می‌رسد. امروزه عرضه کودهای شیمیایی به شکل نانو ذرات مورد توجه قرار گرفته است. در همین راستا، در سه بخش آزمایشگاهی، گلخانه‌ای (گلدانی) و مزرعه‌ای تأثیر محلول‌پاشی و پیش‌تیمار بذر با سدیم نیتروپروساید و کلسیم بر برخی ویژگی‌های زراعی و فیزیولوژیکی کنجد در شرایط تنش شوری مورد بررسی قرار گرفت. در بخش آزمایشگاهی اثر پیش‌تیمار بذر با سدیم نیتروپروساید (بدون پیش‌تیمار، آب مقطر، 50، 100، 150 و 200 میکرومولار) و تنش شوری (صفر، 50 و 100 میلی‌مولار در لیتر) با هدف تعیین میزان غلظت مناسب برای پیش‌تیمار سدیم نیتروپروساید در دو بخش دیگر مورد بررسی قرار گرفت. در بخش گلدانی و مزرعه‌ای نیز اثر سدیم نیتروپروساید (شاهد، پیش تیمار بذر با غلظت 150 میکرومولار ، محلول‌پاشی با غلظت 50 میکرومولار و محلول‌پاشی به‌همراه پیش‌تیمار بذر)، محلول‌پاشی کلسیم (شاهد، کربنات کلسیم به فرم معمول و نانو با غلظت 4 در هزار) و تنش شوری (آبیاری با آب غیرشور و شور) مورد بررسی قرار گرفت. در بخش آزمایشگاهی، میزان صفات مرتبط با جوانه زنی کنجد اندازه‌گیری شده در تیمار پیش‌تیمار بذر با سدیم نیتروپروساید با غلظت 150 میکرومولار از سایر سطوح بیش‌تر بود و این تیمار به‌عنوان سطح پیش‌تیمار بذر برای دو بخش آزمایش‌های گلدانی و مزرعه‌ای انتخاب شد. در بخش گلدانی تنش شوری سبب کاهش معنی‌دار صفات زراعی و مورفولوژیک, عملکرد و اجزای عملکرد، کلروفیل و میزان کلسیم و روغن شد. هم‌چنین، تنش شوری سبب افزایش حدوداً 5 برابری در فعالیت کاتالاز شد؛ هم‌چنین فعالیت سوپراکسید دیسموتاز را حدود 9 برابر و آسکوربات پراکسید را حدود 10 برابر نسبت به شاهد افزایش داد. کاربرد سدیم نیتروپروساید باعث کاهش اثر تنش شوری بر شاخص‌های اندازه‌گیری‌شده گردید. پیش‌تیمار بذر و محلول‌پاشی با سدیم نیتروپروساید و کاربرد توأم آن‌ها با یکدیگر باعث افزایش صفات زراعی و مورفولوژیک, عملکرد و اجزای عملکرد، فعالیت آنزیم‌های آنتی‌اکسیدانی، کلروفیل، پرولین و میزان کلسیم و روغن شد. نتایج آنالیز تبعیضی نشان داد که محلول‌پاشی کربنات‌کلسیم تأثیر کمی بر صفات زراعی و مورفولوژیک، عملکرد و اجزای عملکرد، فعالیت آنزیم‌های آنتی‌اکسیدانی و صفات کیفی و میزان سدیم و کلسیم و پرولین داشت، اما اثر تیمارهای مختلف محلول‌پاشی کربنات‌کلسیم بر میزان کلروفیل a، کلروفیل b، نسبت کلروفیل a/b و کلروفیل کل کاملاً مشهود بود و باعث تمایز تیمارهای مختلف محلول‌پاشی کربنات‌کلسیم با تیمار شاهد شد. روند مشابهی هم‌چون آزمایش گلدانی در آزمایش مزرعه‌ای دیده شد. تنش شوری موجب کاهش میزان صفات زراعی و مورفولوژیک، عملکرد و اجزی عملکرد و میزان کلسیم گردید؛ اما کاربرد سدیم نیتروپروساید و محلول‌پاشی کربنات‌کلسیم موجب افزایش این صفات گردیدند و کاهش ناشی از تنش شوری را بهبود بخشیدند. علاوه‌بر این، تنش شوری، کاربرد سدیم نیتروپروساید و محلول‌پاشی کربنات‌کلسیم سبب افزایش فعالیت آنزیم‌های آنتی‌اکسیدانی، میزان پرولین و پروتئین گردیدند و میزان مالون دی‌آلدئید و روغن را کاهش دادند. در نهایت در محدوده پژوهش انجام شده، محلول‌پاشی به‌همراه پیش‌تیمار بذر با سدیم نیتروپروساید به‌همراه محلول‌پاشی با نانوکربنات‌کلسیم را می توان به عنوان بهترین ترکیب تیماری معرفی کرد.