چکیده: به منظور بررسی تاثیر باکتری تیوباسیلوس و سطوح مختلف گوگرد بر عملکرد کمی و کیفی در کشت مخلوط جایگزینی کنجد و ماش، آزمایشی به صورت فاکتوریل و در قالب طرح پایه بلوک های کامل تصادفی در سه تکرار در دو مزرعه آزمایشی در شهرستان کرج (استان البرز) و شهرستان شهریار (استان تهران) در سال زراعی 97-1396 انجام شد. فاکتورهای آزمایش عبارت بودند از: نسبت کاشت در 5 سطح شامل 1- کشت خالص کنجد، 2- کشت خالص ماش، 3- 75% کنجد+25% ماش (1:3)، 4- 50% کنجد+50% ماش (1:1) و 5- 25% کنجد+75% ماش (3:1)؛ کود گوگرد در سه سطح (شامل شاهد عدم مصرف (S0)، 50 درصد مقدار توصیه شده (S1) و 100 درصد مقدار توصیه شده (S2))؛ باکتری تیوباسیلوس در دو سطح شامل (عدم تلقیح (T0) و تلقیح با باکتری (T1))در نظر گرفته شد. خصوصیات زراعی، فیزیولوژیکی، رشدی، شاخص های مخلوط و علف هرز در این آزمایش مورد بررسی قرار گرفت. اثر اصلی مکان بر کلروفیل کل کنجد، نسبت برابری زمین (LER) کل و ضریب ازدحام نسبی (RCC) معنی دار شد که بیشترین مقدار این شاخص ها در منطقه شهریار مشاهده شد. اثر اصلی تیمار (کشت مخلوط) نسبت کاشت بر کلروفیل b و کل کنجد، کارتنوئید کنجد، اسید چرب پالمتیک اسید، شاخص های رشدی هر دو گیاه، LER ماش، کاهش واقعی عملکرد (AYL) ماش، شدت مطلق رقابت (ACI) ماش، شدت نسبی رقابت (RCI) ماش، سودمندی مخلوط (IA) ماش، شاخص یکنواختی علف هرز و شاخص غنای منهینیک و مارگالف معنی دار شد. بیشترین مقدار شاخص های مربوط به کنجد از نسبت کاشت 75% کنجد+25% ماش و بالاترین مقدار صفات مربوط به گیاه ماش از کشت خالص مشاهده گردید. اثر اصلی گوگرد روی میزان کلروفیل a و کل کنجد، کارتنوئید ماش، درصد پروتئین و روغن کنجد، اسید چرب اولئیک، لینولئیک، پالمتیک و شاخص های رشدی هر دو گیاه معنی دار شد. تیمار برتر میزان 100 درصد توصیه شده گوگرد (300 کیلوگرم در هکتار) بود. اثر اصلی باکتری تیوباسیلوس بر صفات کپسول در بوته و دانه در کپسول کنجد، عملکرد دانه ماش، عملکرد زیستی کنجد و ماش، شاخص برداشت ماش، ارتفاع بوته در هر دو گیاه، کلروفیل a هر دوگیاه، کلروفیل کل کنجد، درصد پروتئین و روغن کنجد، اسید چرب اولئیک، لینولئیک، پالمتیک، استئاریک، تجمع وزن خشک و سرعت رشد محصول در هر دو گیاه از نظر آماری معنی دار گردید. بیشترین مقدار شاخص های ذکر شده از تیمار تلقیح باکتری ملاحظه گردید. اثر برهمکنش نسبت کاشت و گوگرد بر صفات تعداد کپسول در بوته، وزن هزار دانه کنجد، عملکرد دانه کنجد، شاخص برداشت کنجد، عملکرد پروتئین و روغن کنجد، LER کنجد و کل، AYL کنجد، مجموع عملکرد نسبی (RYT)، ACI و RCI کنجد، RCC، شاخص غالبیت (AG) کنجد و ماش، شاخص بهره وری سیستم (SPI)، ماده خشک علف هرز، تراکم علف هرز، شاخص تنوع شانون وینر، سیمپسون، بریلویین، شاخص غالبیت سیمپسون و شاخص غنای گونه ای معنی دار شد. اثر برهمکنش نسبت کاشت و تیوباسیلوس بر عملکرد دانه کنجد، شاخص برداشت کنجد، عملکرد پروتئین و روغن کنجد، ACI کنجد، ماده خشک و تراکم علف هرز معنی دار گردید. اثر متقابل گوگرد و تیوباسیلوس موجب معنی داری وزن هزار دانه ماش، عملکرد دانه کنجد، شاخص برداشت کنجد، کلروفیل کل ماش، درصد و عملکرد پروتئین ماش، عملکرد روغن کنجد، اسید چرب لینولنیک و SPI شد. اثر برهمکنش مکان و نسبت کاشت، سبب معنی-داری صفات کپسول در بوته، دانه در کپسول، وزن هزار دانه هر دو گیاه، ارتفاع بوته در هر دو گیاه، کلروفیل a کنجد، کاروتنوئید ماش، درصد پروتئین ماش، عملکرد پروتئین و روغن کنجد، اسیدهای چرب اولئیک، لینولئیک، استئاریک، لینولنیک، AYL کنجد و کل، شاخص نسبت معادل سطح کشت- زمان (ATER)، کارایی استفاده از زمین (LUE)، ACI کنجد، AG و نسبت رقابت کنندگی (CR) کنجد و ماش، IA کنجد و کل گردید. اثر دوگانه مکان و گوگرد نیز بر تعداد دانه در کپسول، وزن هزار دانه ماش، عملکرد دانه و زیستی کنجد، ارتفاع ماش، عملکرد پروتئین کنجد، اسید استئاریک، LER کنجد، AG کنجد و ماش و SPI معنی دار گردید. اثر متقابل مکان و تیوباسیلوس تنها روی شاخص LUE معنی دار شد. اثر سه گانه مکان × نسبت کاشت × گوگرد بر تعداد دانه در غلاف و غلاف در بوته، عملکرد دانه و زیستی ماش، شاخص برداشت ماش، کلروفیل a، b و کل ماش و عملکرد پروتئین ماش معنی دار شد. اثر سه گانه مکان × نسبت کاشت × تیوباسیلوس موجب معنی داری غلاف در بوته، کلروفیل b و کل ماش گردید. اثر سه گانه مکان × گوگرد × تیوباسیلوس نیز سبب معنی داری صفات غلاف در بوته، وزن هزار دانه کنجد، AYL کنجد و کل، RYT، ACI و RCI کنجد و IA کنجد و کل شد. در مجموع نتایج این آزمایش نشان داد که بیشترین عملکرد کمی و کیفی گیاه کنجد از کشت مخلوط با نسبت کاشت 75% کنجد+25% ماش حاصل شد. با این که عملکرد دانه و زیستی ماش در کشت خالص بیشتر از مخلوط بود، اما شاخص-های مخلوط نظیر نسبت برابری زمین بیان گر این مطلب هستند که ارزش اکولوژیکی و اقتصادی کشت مخلوط در مجموع بیشتر از کشت خالص می باشد. هم چنین می توان نتیجه گیری کرد اثر تغذیه ای کاربرد تلفیقی گوگرد و تیوباسیلوس، موجب بهبود ویژگی های مورفوفیزیولوژیک، زراعی و شاخص های رشدی در گیاه کنجد و ماش شده است.