چکیده: چکیده نور یکی از عوامل اساسی در فتوسنتز و رشد گیاهان است که تأثیر مستقیم بر تولید محصول و کارایی فرآیندهای زیستی دارد. از طرفی قارچ‌های همزیست نیز نقش مهمی در بهبود جذب مواد مغذی و افزایش مقاومت گیاهان به شرایط مختلف محیطی ایفا می‌کنند. بنابراین این پژوهش طی سال‌های 1400 تا 1401 در مزرعه تحقیقاتی و آزمایشگاه تنش‌های محیطی واقع در دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی ساری در دو مرحله مقدماتی (آزمایشگاهی) و تکمیلی (گلدانی و مزرعه ای) اجرا شد. آزمایش مقدماتی جهت تعیین بهترین پیش تیمار زیستی از 22 قارچ همزیست به صورت طرح کاملاً تصادفی و آزمایش تکمیلی برای بررسی اثر تیمارها در شرایط طبیعی در دو بخش مزرعه ای و همچنین گلدانی (به جهت بررسی دقیق تر و کنترل شده برخی صفات) به صورت اسپلیت پلات در قالب طرح بلوک های کامل تصادفی در سه تکرار انجام شد. عامل های آزمایش تکمیلی شامل سایه اندازی در مرحله گلدهی (R1) به‏عنوان عامل اصلی در پنج سطح (20، 40، 50، 70 و 100 درصد نور طبیعی) و تیمار همزیستی قارچی منتخب از مرحله آزمایش مقدماتی به‏عنوان عامل فرعی در چهار سطح شاهد (عدم تلقیح) و تلقیح جداگانه و ترکیبی دو قارچ همزیست Bjerkandera adusta (ST1) و Chaetomium globosum (SE2) بود. نتایج مرحله آزمایشگاهی نشان داد در همه صفات قارچ B. adusta (ST1) نسبت به شاهد و سایر قارچ ها برتر بود، به طوری که درصد، سرعت تا 50 درصد جوانه زنی و طول ریشه چه و ساقه چه این تیمار قارچی نسبت به تیمار عدم تلقیح افزایش نشان دادند و همچنین قارچ C. globosum (SE2) نیز با حداکثر درصد و سرعت تا 50 درصد جوانه زنی میانگین بالاتری نسبت به عدم تلقیح و سایر قارچ ها داشت. نتایج آزمایش گلدانی و مزرعه نشان داد با کاهش شدت نور به میزان 50 درصد برخی از صفات مورفولوژی و رویشی گیاه شامل ارتفاع بوته، وزن تر ریشه و سطح برگ در هر دو مرحله R3 و R6 افزایش یافت. از طرفی با کاهش شدت نور، در تمامی مراحل اندازه گیری محتوای کلروفیل گیاه کاهش یافت و در نتیجه کاهش فتوسنتز و رشد را به دنبال داشت. در مقایسه، همزیستی با قارچ هایB. adusta (ST1) ، C. globosum (SE2) و ترکیب دو قارچ میزان صفات رویشی، مورفولوژیک و فیزیولوژیک را بهبود بخشید. محتوای کلروفیل a و b در گیاهان تلقیح شده با تمامی تیمارهای قارچی در شدت نور 70 درصد به‌طور معنی‌داری از حدود 18 تا 55 درصد افزایش یافت. فعالیت آنزیم‌های کاتالاز و گایاکول پراکسیداز در شدت نور 20 درصد در گیاهان همزیست شده با قارچ‌هایB. adusta (ST1) و C. globosum (SE2) افزایش یافت، که بیانگر بهبود توانایی گیاهان در مقابله با تنش اکسیداتیو است. در شدت نور 70 درصد، تعداد غلاف در بوته، تعداد دانه در غلاف و عملکرد دانه در گیاهان تلقیح شده با قارچ‌ B. adusta (ST1) و ترکیب دو قارچ نسبت به شاهد بیشتر بود. در مجموع، این تحقیق نشان داد بیشترین بهبود در صفات مختلف از جمله عملکرد دانه، تعداد دانه در غلاف، تعداد غلاف در بوته و محتوای کلروفیل در گیاهان همزیست شده و در شدت نور 70 درصد مشاهده شد. بنابراین کاربرد قارچ های همزیست مورد استفاده در این پژوهش برای افزایش عملکرد سویا، به ویژه در مناطقی با شدت نور کمتر توصیه می شود.