چکیده: در منطقه پهنواز در جنوب بیارجمند از توابع شاهرود، توالی ضخیمی از سنگ های آتشفشانی و آتشفشانی رسوبی ائوسن رخنمون دارند. سنگ های آتشفشانی دارای ترکیب تراکی بازالتی هستند. الیوین، اوژیت تیتانیم دار و پلاژیوکلاز کلسیک سازندگان اصلی این تراکی بازالت ها هستند. آپاتیت و مگنتیت کانی های فرعی بارز این سنگ ها می باشند. کلسیت، ناترولیت، آنالسیم، کلریت و اکسید های آهن، کانی های ثانویه ای هستند که همراه این سنگ ها یافت می شوند. این توالی بر روی واحد کنگلومرایی ماسه سنگی ژوراسیک (به احتمال زیاد) قرار گرفته اند و توسط رسوبات آهکی و مارنی فسیل دار ائوسن بالایی پوشیده شده اند. تعدادی دایک با ترکیب تراکی بازالتی و بافت پورفیری تا میکرولیتی – پورفیری، کنگلومرای مذکور را قطع می کنند و به توالی آتشفشانی رسوبی مورد مطالعه ختم می شوند. در واقع این دایک ها ماگمای باقی مانده منجمد شده در ماگماتیسم ائوسن مجاری تغذیه کننده ماگمایی هستند، که درون حوضه مورد نظر فوران یافته اند. در ابتدا به علت برخورد گدازه تراکی بازالتی دما بالا با آب و مواجه شدن با شرایط دمای پایین – فشار پایین (با اختلاف دمایی بسیار زیاد) به شدت خرد شده است، لذا رخساره های آگلومرایی و نهشته های اپی کلاستی از فراوانی بیشتری برخوردار هستند. با ادامه یافتن فرونشست تدریجی و عمیق تر شدن حوضه، فعالیت های انفجاری کمتر شده و گدازه ها به صورت لایه لایه روی هم انباشته شده اند به طوری که در مراحل پایانی گدازه ها ساخت بالشی نیز نشان می دهند و گاه با کانه زایی مس به صورت مالاکیت همراه هستند. این فعالیت های آتشفشانی در اواسط ائوسن صورت یافته است و توالی آتشفشانی رسوبی از آب خارج شده است و مجدداً در اواخر ائوسن رسوبات آهکی – مارنی فسیل دار ائوسن بالایی بر روی آنها نهشته شده اند. از لحاظ ژئوشیمیایی سنگ های آتشفشانی پهنواز دارای ترکیب غالب تراکی بازالتی هستند و ماهیت آلکالن نشان می دهند. شواهد بارزی از تفریق یافتگی ماگمایی و آلایش پوسته ای در آنها دیده می شود. غنی شدگی آنها از عناصر خاکی نادر سبک، عناصر لیتوفیل بزرگ یون نظیر Sr, K, Th و Rb و تهی شدگی از Nb, Ta و تاحدودی Ti، بیانگر آن است که آنها در یک کمان ماگمایی حاشیه قاره ای تشکیل شده اند. در ضمن ماگمای سازنده تراکی بازالت های مورد نظر از منشاء گارنت لرزولیتی و از طریق ذوب بخشی با نرخ 10 تا 20 درصد و به طور میانگین 15 درصد حاصل شده است. از لحاظ جایگاه تکتونیکی این تراکی بازالت ها در یک محیط کششی حاشیه ای قاره ای مرتبط با کمان ماگمایی حاشیه قاره ای یا پشت کمانی تشکیل شده اند.