تولد دوباره دانشگاه در گهواره انقلاب
سه شنبه ۱۹ بهمن ۱۳۸۹- ۱۴:۰۳:۳۴
به گزارش خبرنگار گروه دانشگاه خبرگزاری فارس، طی سال‌های گذشته از عمر انقلاب اسلامی ایران، تحول بزرگی در عرصه‌های مختلف کشور رخ داده است که آموزش عالی نیز در این مسیر، حرکت و سرعت چشمگیری داشته است، ای
به گزارش خبرنگار گروه دانشگاه خبرگزاری فارس، طی سال‌های گذشته از عمر انقلاب اسلامی ایران، تحول بزرگی در عرصه‌های مختلف کشور رخ داده است که آموزش عالی نیز در این مسیر، حرکت و سرعت چشمگیری داشته است، ایران اکنون در عرصه فناوری‌های نوین به کشور برتر جهان تبدیل شده و باید توجه داشت که توسعه کمی مراکز آموزش عالی، در کنار توسعه کیفی از مهم‌ترین عوامل این پیشرفت بوده است.
* نگاهی اجمالی به تعداد دانشجویان کشور
بی شک نیروی انسانی مهم‌ترین نقش را در پیشرفت علمی-اجتماعی کشور دارد و در این میان دانشجویان به عنوان نیروهای بالقوه دارای اهمیت خاصی هستند، بنابراین توجه به دانشجویان، دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی و پژوهشی به عنوان پایه‌های توسعه جامعه، یکی از اولویت‌های اساسی در نقاط مختلف کشور است و اقدامات انجام شده برای توسعه و تقویت این بخش در سال‌هاس گذشته نسبت به دوران قبل از پیروزی انقلاب قابل توجه است.
در حالی که جمعیت کشور نسبت به اول انقلاب 2 برابر شده است، جمعیت دانشجویی نزدیک به 22 برابر رشد داشته است، یعنی جمعیت دانشجویی کشور که پیش از انقلاب حدود 170 هزارنفر بود، در سال 1384 به 2 میلیون و 39 هزار و 140 نفر افزایش یافت و در سال 1388 نیز به 3 میلیون و 700 هزار نفر رسیده است.
تعداد دوره‌های دکتری کشور نیز که از انگشتان دست تجاوز نمی‌کرد، در حال حاضر تقریبا در تمامی رشته‌ها و شاخه‌های علمی ایجاد شده است.
با این حال باید یادآوری کرد که نظام آموزش عالی کشور از 5 زیرنظام شامل دانشگاههای دولتی تابعه وزارت علوم، دانشگاههای تابعه وزارت بهداشت، دانشگاههای تابعه ارگان‌های اجرایی و وزارت آموزش و پرورش، دانشگاههای مستقل نظیر دانشگاه آزاد و موسسات آموزش عالی بومی نظیر حوزه‌های علمیه است.
بر اساس آمار موجود اکنون بیش از سه میلیون و 500 هزار دانشجو در موسسات آموزش عالی کشور مشغول به تحصیل هستند که یک میلیون و 528 هزار و 400نفر در گروه علوم انسانی، 897 هزار و 683 نفر در گروه فنی و مهندسی، 310 هزار و 602 نفر در گروه علوم پایه، 176 هزار و 620 نفر در گروه کشاورزی و دامپزشکی، 149 هزار و 882 نفر در گروه پزشکی و صد هزار و 958 نفر در گروه هنر مشغول به تحصیل هستند.
همچنین 878 هزار و 597 دانشجو در مقطع کاردانی،2 میلیون و 315 هزار و 909 دانشجو در مقطع کارشناسی، 187 هزار و 297 دانشجو در مقطع کارشناسی ارشد، 46 هزار و 851 دانشجو در مقطع دکترای حرفه‌ای، 30 هزار و 715 نفر در مقطع دکترای تخصصی و حدود هزار دانشجو در مقطع فوق دکترا مشغول به تحصیل هستند.
در میان رشته‌های تحصیلی مختلف حسابداری با 244 هزار و 529 دانشجو بیشترین و مهندسی مواد - مواد پیشرفته با یک دانشجو کمترین تعداد دانشجویان کشور را به خود اختصاص داده بود. اما در میان مجموع یک هزار و 621 رشته تحصیلی مختلف، رشته‌های حسابداری،حقوق، مدیریت بازرگانی، نرم‌افزار کامپیوتر و زبان و ادبیات فارسی 5 رشته پرطرفدار دانشجویان کشور هستند.
از دیگر دستاوردهای موفق کشور در سه دهه اخیر شناسایی، تدوین و تاسیس رشته‌های بین رشته‌ای بخصوص در حیطه علوم انسانی بوده که منجر به ایجاد رشته‌های بین رشته‌ای تخصصی‌تر شده است، این در حالی است که فارغ‌التحصیلان این رشته‌ها دارای پتانسیل بالایی هستند و تعداد این رشته‌ها به حدود 75 رشته می‌رسد.
* نگاهی به وضعیت دانشگاههای دولتی
بر اساس آمار موجود از وضعیت دانشجویی دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی تحت پوشش وزارت علوم در حال حاضر 523 هزار و 917 دانشجو در دانشگاههای دولتی (به غیر از دانشگاه پیام‌نور و دانشگاه علمی کاربردی) مشغول به تحصیل هستند که 2 هزار و 84 نفر آنها در گروه پزشکی، 194 هزار و 581 نفر در گروه علوم انسانی، 93 هزار و 286 نفر در گروه علوم پایه، 139 هزار و 408 نفر در گروه فنی و مهندسی، 68 هزار و 220 نفر در گروه کشاورزی و دامپزشکی، 20 هزار و 767 نفر نیز در گروه هنر تحصیل می‌کنند.
اطلاعات موجود نشان می‌دهد که بیش از 75 درصد از دانشجویان دانشگاههای دولتی کشور در مقطع کارشناسی مشغول به تحصیل هستند. یعنی بیش از 402 هزار و 177 نفر از دانشجویان کشور در مقطع کارشناسی، 86 هزار و 298 نفر در مقطع کارشناسی‌ارشد، 14 هزار و 24 نفر در مقطع دکترای تخصصی، 3 هزار و 363 نفر در مقطع دکترای حرفه‌ای، 8 نفر در مقطع دوره دیپلمای دامپزشکی تحصیل می‌کنند و تنها 17 هزار و 507 نفر از دانش‌آموزان کشور در مقطع کاردانی مشغول به تحصیل هستند.
در حال حاضر دانشگاههای دولتی کشور در بیش از 70 گروه آموزشی دانشجو می‌پذیرد که البته تنها در 7 گروه آموزشی، تعداد دانشجویان بیش از نیمی از جمعیت دانشجویی کشور است. یعنی رشته‌های برق، ریاضی، عمران، علوم تربیتی و مشاوره، مکانیک، علوم زراعی و باغی، شیمی، زبان و ادبیات فارسی، فیزیک، الهیات و معارف اسلامی بیشترین تعداد دانشجویان کشور را به خود اختصاص داده‌اند.
* نگاهی به وضعیت دانشگاه آزاد
دانشگاه آزاد در اردیبهشت سال 61 پای به عرصه فعالیت نهاد و در طی سالیان گذشته 2 میلیون 800 هزار فارغ‌التحصیل، یک میلیون و 600 هزار دانشجوی، 30 هزار عضو هیئت علمی و بیش از 30 هزار پرسنل در سراسر کشور داشته است.
دانشگاه آزاد اکنون با بیش از 370 واحد دانشگاهی و مرکز آموزشی، در فضایی بیش از 14 میلیون متر مربع محیط‌های آموزشی، فرهنگی، بیمارستان، بهداشتی، درمانی، آزمایشگاهی، کارگاهی، ورزشی و رفاهی و ... به ارائه خدمات متنوع علمی و آموزشی به دانشجویان می‌پردازد.
این واحد آموزش عالی اکنون بیش از 600 مدرسه با حدود 60 هزار دانش‌آموز، 114 آموزشکده سما و بیش از 10 مجتمع بیمارستانی و 50 مرکز رشد و فناوری دارد.
بر اساس آخرین آمار از تعداد دانشجویان دانشگاه آزاد، این دانشگاه یک میلیون و 391 هزار و 874 دانشجو دارد که 527 هزار و 529 نفر آنها زن و 819 هزار و 345 نفر مرد هستند. که در حال حاضر 43 هزار و 62 نفر در گروه پزشکی، 553 هزار و 82 نفر در گروه علوم انسانی، 101 هزار و 473 نفر در گروه علوم پایه، 529 هزار و 188نفر در گروه فنی و مهندسی، 86 هزار و 278 نفر در گروه کشاورزی و دامپزشکی و 78 هزار و 791 نفر در گروه هنر مشغول به تحصیل هستند.
بر اساس این آمار 4 هزار و 626 نفر در مقطع دکترای تخصصی، 12 هزار و 671 نفر در مقطع دکترای حرفه‌ای، 74 هزار و 759 نفر در مقطع کارشناسی‌ارشد، 865 هزار و 535 نفر در مقطع کاردانی و 434 هزار و 283 نفر نیز در مقطع کاردانی مشغول به تحصیل هستند.
دانشگاه آزاد اکنون دارای 325 مرکز و موسسه آموزش عالی در نقاط مختلف کشور است که آذربایجان شرقی با 30 مرکز و موسسه آموزش عالی و استان قم با یک واحد آموزشی به ترتیب بیشترین و کمترین سهم از کل مراکز و واحدهای این دانشگاه را دارا هستند.
* نگاهی به وضعیت دانشگاه پیام‌نور
دانشگاه پیام‌نور با تصمیم شورای عالی انقلاب فرهنگی عملا با پذیرش اولین گروه دانشجویان در مهر ماه 67 آغاز به کار کرد و در 5 رشته تحصیلی فعالیت آموزشی خود را شروع کرد.
دانشگاه پیام‌نور در حال حاضر بیش از 514 واحد و مرکز آموزشی وابسته به خود در اقصی نقاط کشور دارد که بر پایه آموزش نیمه حضوری یا غیرحضوری فعالیت می‌کند که استان تهران با 48 واحد و استان قم با 5 واحد آموزشی به ترتیب بیشترین و کمترین سهم از کل مراکز و واحدهای این دانشگاه را دارا هستند.
براساس آخرین آمار از وضعیت این دانشگاه، 870 هزار و 707 دانشجو در این دانشگاه مشغول به تحصیل هستند که بیش از 76 درصد آنها در گروه علوم انسانی تحصیل می‌کند. یعنی 664 هزار و 111 دانشجو در گروه علوم انسانی، 111 هزار و 728 دانشجو در گروه علوم پایه، 78 هزار و 622 دانشجو در گروه فنی و مهندسی، 11 هزار و 964 دانشجو در گروه کشاورزی و دامپزشکی و حدود 3 هزار و 700 دانشجو نیز در گروه هنر مشغول به تحصیل هستند.
اطلاعات موجود نشان می‌دهد که یک هزار و 295 دانشجو در مقطع کاردانی، 854 هزار و 510 دانشجو در مقطع کارشناسی، 13 هزار و 881 دانشجو در مقطع کارشناسی‌ارشد و 441 دانشجو در مقطع دکترای تخصصی این دانشگاه مشغول به تحصیل هستند.
* نگاهی به وضعیت دانشگاه جامع علمی کاربردی
دانشگاه جامع علمی کاربردی یکی از دانشگاههای وابسته به وزارت علوم است که با هدف ارتقاء سطح مهارت شاغلین بخش‌های مختلف اقتصادی و افزایش مهارت حرفه‌ای فارغ‌التحصیلان مراکز آموزشی تشکیل و با به کارگیری امکانات و منابع مادی و انسانی دستگاه‌های اجرایی نسبت به برگزاری دوره‌های علمی و کاربردی در مقاطع کاردانی و کارشناسی اقدام کرده است.
این دانشگاه اکنون دارای بیش از 400 واحد آموزشی و 246 هزار و 928 هزار دانشجو در سراسر کشور است که 217 هزار و 889 دانشجو در مقطع کاردانی و 29 هزار و 39 نفر نیز در مقطع کارشناسی مشغول به تحصیل هستند.
اطلاعات موجود نشان می‌دهد که بیش از 40 درصد از دانشجویان این دانشگاه در گروه فنی و مهندسی تحصیل می‌کنند یعنی 103 هزار و 563 دانشجو در گروه فنی و مهندسی، 13هزار و 135 هزار دانشجو در گروه کشاورزی ودامپزشکی، 27 هزار و 824 دانشجو در گروه هنر، 99 هزار و 361 دانشجو در گروه علوم انسانی و 29 دانشجو نیز در گروه پزشکی مشغول به تحصیل هستند.
استان تهران با 128 مرکز و استان‌های ایلام، خراسان جنوبی، خراسان شمالی و سمنان و گلستان با تنها 2 مرکز، به ترتیب بیشترین و کمترین سهم از کل مراکز و واحدهای این دانشگاه را دارا هستند.
* نگاهی به استقرار واحدهای آموزشی در کشور
هر چند وضعیت استقرار جمعیت در بخش‌های مختلف کشور متوازن نیست و از این روی نمی‌توان انتظار داشت که استقرار واحدهای آموزش عالی کشور متوازن باشد، لیکن عدم توازن در استقرار واحدهای آموزشی بیش از عدم توازن جمعیت است. به طوری که از بین حدود 2000 مرکز و موسسه آموزش عالی در کشور در سال 1387 مشغول به فعالیت بوده‌اند.
15 درصد از مراکز و موسسات آموزش عالی در استان تهران مستقر هستند و از این جهت متوسط تعداد مراکز و موسسات آموزشی عالی در استان تهران حداقل 3 برابر سایر استان‌های کشور است. در این سال کمترین تعداد مراکز و موسسات آموزش عالی در استان کهکیلویه و بویراحمد مستقر بود که کمتر از یک درصد کل تعداد مراکز و موسسات آموزش عالی در کشور است.
خوشبختانه در نیمی از استان‌های کشور تمامی شهرستان‌های دارای واحد آموزش عالی بودند(آذربایجان شرقی، اردبیل، اصفهان، بوشهر، تهران، خوزستان، زنجان، سمنان، قزوین، قم، کرمانشاه، کهکیلویه و بویراحمد، گیلان، همدان و یزد) و از این جهت کمترین پوشش مراکز و موسسات آموزش عالی در شهرستان‌ها، مربوط به استان‌های چهار محال وبختیاری و سیستان و بلوچستان (71 درصد) است یعنی به طور حتم بیش از 71 درصد از شهرستان‌های هر استان دارای حداقل یک واحد آموزش عالی است.
از مجموع 367 شهرستان کشور 347 شهرستان دارای واحد آموزش عالی و 20 شهرستان فاقد مرکز یا موسسه آموزش عالی بوده‌اند. در بین شهرستان‌های دارای واحد آموزشی، شهرستان تهران با 197 واحد آموزشی بیشترین تعداد واحد آموزشی رادر سطح شهرستان‌های کشور دارد. تنها 5 شهرستان از کل شهرستان‌های کشور بیش از 35 واحد آموزشی در خود دارند و این شهرستان‌ها حدود 20 درصد از کل واحدهای آموزش عالی کشور را در خود جای داده‌اند این امر نشان از تمرکز بسیار بالا و شدید در آموزش عالی کشور است.
* نگاهی به استقرار دانشجویان آموزش عالی در شهرستان‌ها
بر اساس آمار‌های ارائه شده در سال 1387 تعداد 3میلیون و 461هزار و 494دانشجو یعنی در حدود 5 درصد ازجمعیت کشور، در مراکز و موسسات آْموزش عالی مشغول به تحصیل هستند،در مراکز آموزش عالی کشور مشغول به تحصیل بوده‌اند.
استان تهران با تعداد 708 هزار و 449 دانشجو، بیشتر تعداد دانشجوی کشور را با نسبت 20.41 درصد از دانشجویان کشور (یک پنجم از کل دانشجویان) در خود جای داده است و استان خراسان شمالی با تعداد 27441 دانشجو کمترین تعداد دانشجو است و تنها 0.8 درصد از دانشجویان کشور را در خود جای داده است. پنج استان تهران، اصفهان، خراسان رضوی، فارس و خوزستان به طور مجموع بیش از 45.8 درصد از دانشجویان کشور را در خود دارند و سهم 25 استان دیگر حدود 56 درصد است.
شهرستان تهران با تعداد 453هزار و 424 دانشجو و سهم 13.1 درصد بیشترین دانشجو را در بین شهرستان‌های کشور دارد. شهرستان دوم مشهد با سهم 3.4 درصد دانشجو از کل دانشجویان کشور، معادل یک چهارم تهران دانشجو دارد. در مجموعه نزدیک به بیست درصد دانشجویان کشور در سه شهرستان تهران، مشهد، و اصفهان مشغول به تحصیل هستند و شهرستان ماسال تنها با شش دانشجو در بین شهرستان‌های دارای واحد آموزش عالی کمترین تعداد دانشجو را دارد. بدین ترتیب نه تنها در سطح استان بلکه در سطح شهرستان‌ها نیز توزیع متوازن دانشجو صورت نپذیرفته است.
عدم توازن دانشجو در بین دانشگاههای کشور وجود دارد بالغ بر 40 درصد از دانشجویان کشور در واحدهای دانشگاه آزاد اسلامی مشغول به تحصیل هستند و با توجه به سهم 25.2 درصد دانشگاه پیام نور، بیش از 65 درصد از دانشجویان کشور در این دو دانشگاه بزرگ کشور مشغول به تحصیل هستند. در 70 درصد از استان‌های کشور، دانشگاه آزاد اسلامی بالاترین سهم را از جمعیت دانشجویی استان و در 27 درصد از استان‌های کشور، دانشگاه پیام نور بیشترین سهم از جمعیت دانشجویی استان را داراست. به این ترتیب در 97 درصد از استان‌های کشور این دو دانشگاه بیشترین سهم دانشجو را دارند.
* نگاهی به وضعیت دانشجویان آموزش عالی از نظر مقطع تحصیلی
25.4 درصد از دانشجویان در مقطع کاردانی و در حدود67 درصد از دانشجویان در مقطع کارشناسی مشغول به تحصیل هستند. کمتر از 8 درصد از دانشجویان مراکز و موسسات آموزشی عالی در مقاطع تحصیلات تکمیلی شامل کارشناسی‌ارشد، دکتری حرفه‌ای، دکترای تخصصی و فوق دکتری مشغول به تحصیل هستند.
توزیع استانی تحصیلات تکمیلی بسیار نامتوازن است حدود 46 درصد از دانشجویان تحصیلات تکمیلی در تهران مشغول به تحصیل هستند. استان دوم اصفهان تنها 7.5 درصد از دانشجویان تحصیلات تکمیلی یعنی حدود یک ششم تهران را در خود دارد. در استان سی‌ام یعنی خراسان شمالی، کمتر از 2 هزارم دانشجویان تحصیلات تکمیلی مشغول به تحصیل هستند. استان تهران از این جهت بیش از 250 برابر استان خراسان شمالی است در مقیاس شهرستان، شهرستان تهران با بیش از 41 درصد از دانشجویان تحصیلات تکمیلی بیشترین است و مراکز آموزش عالی تنها سه شهرستان تهران، اصفهان، و مشهد بیش از 51 درصد دانشجویان تحصیلات تکمیلی را آموزش می‌دهند.
* نگاهی به وضعیت دانشجویان آموزش عالی از نظر گروه عمده تحصیلی
در مجموع بیش از 70 درصد دانشجویان در دو گروه آموزشی علم انسانی و فنی مشغول به تحصیل هستند. بیش از نیمی از دانشجویان علوم انسانی تنها در شش استان تهران، اصفهان، فارس، خراسان رضوی، خوزستان و آذربایجان شرقی مشغول به تحصیل‌اند. که استان تهران با بیشترین سهم بیش از یک پنجم دانشجویان علوم انسانی کشور را دارا است لیکن این نکته قابل توجه است که از نظر درصد دانشجوی علوم انسانی به کل دانشجویان استان ایلام با بیش از 60 درصد بیشترین نسبت و استان‌های قزوین و سمنان با حدود 30 درصد کمترین نسبت را دارند.
در گروه فنی و مهندسی نیز در مجموع بیش از 50 درصد از دانشجویان در استان‌های تهران، اصفهان، خوزستان، فارس و آذربایجان شرقی آموزش می‌بینند. در 35 شهرستان 100 درصد دانشجویان در گروه علوم انسانی قرار دارند و در 220 شهرستان نسبت دانشجویان علوم انسانی به سایر گروه‌ها بیش از 50 درصد است.
در هر 15 استان نسبت دانشجویی فنی و مهندسی، در 2 شهرستان نسبت دانشجویان کشاورزی و دامپزشکی در یک شهرستان نسبت دانشجویان علوم پزشکی و همچنین علوم پایه به کل دانشجویان شهرستان بیش از 50 درصد است.
بیش از 68 درصد دانشجویان گروه علوم پزشکی، 60 درصد دانشجویان گروه علوم پایه، 55 درصد از دانشجویان گروه علوم انسانی، 38 درصد از دانشجویان گروه هنر و همچنین 37 درصد از دانشجویان کشاورزی و دامپزشکی را زنان تشکیل می‌دهند نسبت زنان به کل دانشجویان در گروه فنی و مهندسی کمتر از 20 درصد است.
در 177 شهرستان بیش از نیمی از دانشجویان در 54 شهرستان بیش از دو سوم دانشجویان و در 16 شهرستان بیش از سه چهارم دانشجویان زن هستند.
* دانشجویان آموزش عالی از نظر نسبت دانشجو به جمعیت شهرستان
حدود 5 درصد از جمعیت کشور دانشجو هستند. در 11 استان کشور نسبت دانشجو به جمعیت بیش از این مقدار است. استان سمنان با نسبت دانشجو به جمعیت حدود 13.5 درصد بالاترین مقدار و استان کردستان با نسبت دانشجو به جمعیت حدود 3.4 درصد کمترین مقدار این نسبت را دارا است.
در میان شهرستان‌های دارای دانشجو کشور، در 117 شهرستان نسبت دانشجو به جمعیت بالاتر از 5 درصد است. شهرستان دماوند با نسبت دانشجو به جمعیت حدود 40 درصد بالاترین و ماسال با نسبت دانشجو به جمعیت حدود 0.01 درصد کمترین مقدار این نسبت را داراست. در 6 شهرستان، تعداد دانشجو بیش از یک چهارم جمعیت شهرستان و در 25 شهرستان تعداد دانشجو بیش از 10 درصد جمعیت شهرستان است.
بدیهی است مهاجرت دانشجو برای تحصیل به شهرستان‌های مختلف اثرات اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی، در پی دارد. حضور دانشجویان غیربومی به عنوان یک عامل و محرک جدید اقتصادی به ایجاد شغل در شهرستان‌ها کمک می‌کند و رونق اقتصادی برای شهرستان به ارمغان می‌آورد و موجب توسعه شهرها می‌شود.
حضور دانشجوی غیربومی بیش از ظرفیت پذیرش فرهنگی یک شهرستان اثرات غیرقابل برگشت فرهنگی در شهرستان ایجاد خواهد کرد. از این روی در شهرستان‌هایی که نسبت دانشجو به جمعیت قابل ملاحظه است. دانشگاه‌ها به عنوان یک عامل تغییر و تبدیل فرهنگی و اجتماعی عمل می‌کنند. این اثرات در صورت کنترل می‌تواند به عنوان یک عامل ایجاد و توسعه وحدت ملی و همچنین تعامل خرده فرهنگ‌ها در جهت غنای فرهنگ ملی عمل کند.
لیکن در صورت عدم هدایت و یا کنترل مناسب ممکن است به عامل تخریبی فرهنگی چه در سطح خرده فرهنگ هر شهرستان به صورت تغییر عادت‌ها و هنجارهای فرهنگی افراد بومی مخصوصا جوانان و چه در سطح فرهنگ ملی به صورت واسطه انتقال و یا اشاعه بیماری‌های خرده فرهنگ‌ها در فرهنگ ملی تبدل شود.
* نگاهی به دانشجویان آموزش عالی از نظر گروه‌های آموزشی
گروه‌های آموزشی الهیات و معارف اسلامی،علوم تربیتی و مشاوره و حسابداری از گستره سرزمینی در بیش از چهار پنجم شهرستان‌های کشور دانشجو دارند. مدیریت بازرگانی و حقوق دو گروه آموزشی بعدی هستند که گستره سرزمین آنها بیش از سه چهارم شهرستان‌های کشور است. کامپیوتر، زبان و ادبیات فارسی، ریاضی، علوم اقتصادی و روانشناسی پنج گروه بعدی هستند که گستره سرزمینی آنها بیش از دو سوم شهرستان‌های کشور است. در بیش از یک دوم شهرستان‌های کشور نیز گروه‌های آموزشی عمران، مدیریت، و علوم اداری به جز دولتی و بازرگانی،علوم اجتماعی؛ مدیریت دولتی، فناوری اطلاعات و ارتباطات، زبان انگلیسی و برق آموزش داده می‌شود.
بیش از یک سوم دانشجویان کل کشور در شش گروه حسابداری، کامپیوتر، برق، عمران، و علوم تربیتی و مشاوره قرار دارند در این گروه‌ها به همراه شش گروه آموزشی مکانیک، مدیریت بازرگانی،الهیات و معارف اسلامی، زبان ادبیات فارسی، روانشناسی، و ریاضی بیش از نیمی از دانشجویان کشور تحصیل می‌کنند.
علایق مردان و زنان در انتخاب گروه‌های آموزشی متفاوت است. به طوری که نیمی از مردان در گروه‌های برق، عمران، حسابداری، کامپیوتر، مکانیک، حقوق، مدیریت، بازرگانی، معماری و مدیریت غیر از دولتی و بازرگانی تحصیل می‌کنند. در حالیکه اولویت‌های انتخابی زنان اندکی متفاوت است و بیش از نیمی از زنان به ترتیب در گروه‌های حسابداری، علوم تربیتی، و مشاوره، کامپیوتر، روانشناسی، حقوق الهیات، ومعارف اسلامی، زبان و ادبیات فارسی، زبان انگلیسی، مدیریت بازرگانی، زیست شناسی و ریاضی مشغول به تحصیل‌اند.
به جز تفاوت غیرمعمول در تعداد دانشجویان گروه‌های آموزشی، تفاوت‌هایی قابل توجهی نیز در پراکندگی سرزمینی دانشجویان در سطح کشور وجود دارد که در ادامه به آنها اشاره می‌شود.
گروه آموزشی الهیات و معارف اسلامی تقریبا پوشش سراسری دارد. تعداد دانشجویان این رشته حدود 1.4 نفر به ازای هر هزار نفر است. روشن است که این تعداد بیش از ظرفیت جذب مشاغل مربوط به این گروه آموزشی در کشور است . این حجم تنها در صورتی منطقی است که هدف از آموزش این گروه آموزش، نقش آفرینی اجتماعی نباشد با توجه به اینکه در 281 شهرستان عدم توجه به مختصات و قابلیت‌های سرزمینی در توزیع نابجای برخی گروه‌های آموزشی نیز دیده می‌شود. به طور مثال در حالی که قسمت عمده آب‌های کشور در پهنه رشته کوه‌های البرز و زاگرس قرار دارد و در این مناطق یا مناطق کشاورزی همجوار مدیریت آب بیشتر معنی می‌دهد.
عمده دانشجویان گروه آموزشی آبیاری در حاشیه کویر و مناطق کم آب تربیت می‌شوند. یا دانشجوین گروه آموزشی دریانوردی و علوم دریایی و اقیانوسی در عمق سرزمین و مناطق غیرهمجوار دریا تربیت می‌شوند. این موضوع در مورد رشته‌های معدنی و سایر گروه‌های آموزشی که به قابلیت سرزمین وابسته‌اند صادق است.
* نگاهی به ظرفیت دانشگاههای کشور
در سال‌های ابتدایی پیروزی انقلاب اسلامی فقط 223 مرکز آموزش عالی در کشور فعالیت داشت که این رقم با رشدی چشمگیر در سال 1384 به 1300 واحد و تا سال 1389 با رشد فوق‌العاده به 2هزار و 234 واحد آموزش عالی رسیده است.
در این بین 30 درصد جوانان در سطح کشور به آموزش عالی راه پیدا می‌کنند که در این میان دانشگاه پیام‌نور بیشترین بار آموزشی کشور را بدوش می‌کشد، به نحوی که از 77 واحد به حدود 500 واحد رسیده است. این گسترش کمی و کیفی با پاسخگویی به نیازهای اساسی آموزشی باعث ایجاد تحولی علمی در جامعه شده است.
در حال حاضر می‌توان چنین گفت که تا حد زیادی از نظر پوشش کمی آموزش عالی به رشد مورد نظر اسناد بالا دستی مانند برنامه چهارم توسعه و سند چشم انداز دست یافته‌ایم و امروز 295 موسسه آموزش عالی غیرانتفاعی در کنار دانشگاه های دولتی، آزاد اسلامی، پیام‌نور و علمی-کاربردی مشغول امر آموزش و پژوهش در کشور هستند.
* نگاهی به فضای کالبدی و پروژه‌های عمرانی دانشگاه‌ها
کل فضاهای کالبدی و توسعه‌ای دانشگاه‌ها در سال 1357 صرفا حدود 127 هزار مترمربع بوده که در سال 83 این میزان به بیش از 6 میلیون مترمربع رسید، در سال 1384 به 7 میلیون و 661 هزار و 290 مترمربع و در سال 1388 به ده میلیون و 635 هزار و 428 مترمربع رسیده است.
در همین زمینه همزمان با دهه مبارک فجر 87 پروژه عمرانی در دانشگاه‌ها و موسسات آموزش عالی افتتاح می‌شود و 129 میلیارد تومان برای احداث این پروژه‌های عمرانی هزینه شده که شامل فضاهای آموزشی، کمک‌آموزشی، رفاهی، اداری، خدماتی، خوابگاهی، ورزشی و محوطه‌سازی است.
همچنین حدود 2 میلیون و 800 هزار مترمربع پروژه عمرانی در دست ساخت است که یک و نیم میلیون مترمربع آن فضاهای آموزشی است و با این حجم بهره‌برداری‌ها در دانشگاههای کشور، دولت دهم می‌تواند در بهره‌برداری از پروژه‌های عمرانی رکورد دولت نهم را بشکند.
* نگاهی به آمار اعضای هیئت علمی
تعداد کل اعضای هیات علمی تمام وقت دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزش عالی وابسته به وزارت علوم در کشور در سال 1367، 5 هزار و 794 نفر بود که این تعداد در سال 1384 به 14 هزار و 486 نفر افزایش یافته و در سال 1389 به 19 هزار و 471 نفر رسیده است.
البته لازم به یادآوری است که با توجه به کمبود شدید اعضای هیئت علمی در دانشگاههای کشور، وزارت علوم برنامه‌های مختلفی برای رفع این مشکل به کار گرفته است که جذب متمرکز اعضای هیئت علمی از طریق هیئت مرکزی جذب در وزارت علوم یکی از این برنامه‌ها است، در همین زمینه مراحل گزینش بیش از 35 هزار متقاضی جذب در دانشگاههای کشور در حال پیگیری بوده و مرحله دوم فراخوان جذب نیز در اواخر بهمن ماه سال جاری اعلام خواهد شد.
* نگاهی به فعالیت‌های فرهنگی دانشگاهیان
یکی دیگر از مقوله‌های مورد توجه، مباحث فرهنگی است که در این زمینه، تعداد انجمن‌های علمی دانشجویی از 640 انجمن در سال 84 به 2 هزار و 813 انجمن در سال 88 رسیده است و تعداد کانون‌های فرهنگی و هنری نیز در این سال‌ها از 362 کانون به هزار و 573 کانون افزایش یافته است.
آمار نشریات دانشجویی نیز از 2 هزار و 100 نشریه به 3 هزار و 200 نشریه در سال‌های 84 تا 88 افزایش یافته و در سال 84، 152 تشکل اسلامی دانشجویی در کشور فعال بودند که این تعداد اکنون به 200 تشکل رسیده است.
راه‌اندازی و تجهیز خانه‌های فرهنگ و ارائه 59 هزار فرهنگ کارت دانشجویی به دانشجویان در سال‌های اخیر یکی دیگر از اقدامات قابل قبول در حوزه آموزش عالی بوده است، ضمن اینکه در سال 84 تنها 4 هزار دانشجو به عمره دانشجویی اعزام می‌شد که این آمار به 8 هزار دانشجو و هزار استاد افزایش یافته و 4هزار و 200 نفر از دانشجویان نیز از وام عمره دانشگاهیان بهره‌مند شده‌اند.
* نگاهی به فعالیت‌های علمی دانشگاهیان
تعداد مقالات علمی-پژوهشی کشور تا سال 1357 در مجلات معتبر ISI رشد چندانی نداشته است و در این سال تعداد مقالات منتشره در این پایگاه کمتر از 700 مقاله بود در حالی که این روند بعد از پیروزی انقلاب اسلامی بویژه در طی چند سال بصورت چشمگیری افزایش یافته و در سال 1383، تعداد مقالات علمی-پژوهشی به 3 هزار 850 مقاله رسید.
این روند رشد از سال 1383، شتاب بیشتری به خود گرفته و تعداد مقالات ISI به 5 هزار و 782 مقاله رسید و در سال جاری تعداد آنها به بیش از 16 هزار و 977 مقاله رسیده است.
تعداد کل مقالات علمی داخلی اعم از علمی-ترویجی و علمی-پژوهشی در سال 1381 به 3 هزار 868 مقاله بوده که در سال 1384 به 7 هزار و 300 مقاله افزایش یافت و این رقم در سال 1388 به 14 هزار و 64 مقاله رسیده است.
تعداد پارک‌های علم و فناوری کشور در سال 1384 به 13 پارک و تعداد مراکز رشد علم و فناوری به 42 مرکز رسید، که این روند با اقدامات چشمگیر دولت‌های نهم و دهم به 25 پارک علم و فناوری، 68 مرکز رشد واحدها فناور در سال 1389 رسیده است.
تعداد انجمن‌های علمی در طلیعه پیروزی انقلاب اسلامی 78 انجمن علمی بود که تا سال 1384 این تعداد به 156 انجمن رسید و در سال 1389 این تعداد به 232 انجمن افزایش یافته است، ضمن اینکه تعداد قطب‌های علمی در سال 1384، 84 مورد بوده هم اکنون 113 قطب علمی در کشور دارای مجوز بوده و مشغول فعالیت هستند.
در سال 1357 مجموعا 12 مرکز پژوهشی و پژوهشگاه در کشور وجود داشت، که این رقم تا سال 1384 به 286 مرکز پژوهشی و پژوهشگاه افزایش یافت و در سال 1389نیز به 559 مرکز پژوهشی و پژوهشگاه رسیده است. میزان اعتبارات پژوهشی نیز در سال 1383، 7 میلیون 743 هزار و 927 ریال بوده این رقم در سال 1384 به 8 میلیون و 644 هزار و 676 ریال رسید و در سال 1389 میزان اعتبارات پژوهشی به رقم 21 میلیون و 911 هزار و 511 ریال افزایش یافته است.
در همینبه گزارش خبرنگار گروه دانشگاه خبرگزاری فارس، طی سال‌های گذشته از عمر انقلاب اسلامی ایران، تحول بزرگی در عرصه‌های مختلف کشور رخ داده است که آموزش عالی نیز در این مسیر، حرکت و سرعت چشمگیری داشته است، ایران اکنون در عرصه فناوری‌های نوین به کشور برتر جهان تبدیل شده و باید توجه داشت که توسعه کمی مراکز آموزش عالی، در کنار توسعه کیفی از مهم‌ترین عوامل این پیشرفت بوده است.
* نگاهی اجمالی به تعداد دانشجویان کشور
بی شک نیروی انسانی مهم‌ترین نقش را در پیشرفت علمی-اجتماعی کشور دارد و در این میان دانشجویان به عنوان نیروهای بالقوه دارای اهمیت خاصی هستند، بنابراین توجه به دانشجویان، دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی و پژوهشی به عنوان پایه‌های توسعه جامعه، یکی از اولویت‌های اساسی در نقاط مختلف کشور است و اقدامات انجام شده برای توسعه و تقویت این بخش در سال‌هاس گذشته نسبت به دوران قبل از پیروزی انقلاب قابل توجه است.
در حالی که جمعیت کشور نسبت به اول انقلاب 2 برابر شده است، جمعیت دانشجویی نزدیک به 22 برابر رشد داشته است، یعنی جمعیت دانشجویی کشور که پیش از انقلاب حدود 170 هزارنفر بود، در سال 1384 به 2 میلیون و 39 هزار و 140 نفر افزایش یافت و در سال 1388 نیز به 3 میلیون و 700 هزار نفر رسیده است.
تعداد دوره‌های دکتری کشور نیز که از انگشتان دست تجاوز نمی‌کرد، در حال حاضر تقریبا در تمامی رشته‌ها و شاخه‌های علمی ایجاد شده است.
با این حال باید یادآوری کرد که نظام آموزش عالی کشور از 5 زیرنظام شامل دانشگاههای دولتی تابعه وزارت علوم، دانشگاههای تابعه وزارت بهداشت، دانشگاههای تابعه ارگان‌های اجرایی و وزارت آموزش و پرورش، دانشگاههای مستقل نظیر دانشگاه آزاد و موسسات آموزش عالی بومی نظیر حوزه‌های علمیه است.
بر اساس آمار موجود اکنون بیش از سه میلیون و 500 هزار دانشجو در موسسات آموزش عالی کشور مشغول به تحصیل هستند که یک میلیون و 528 هزار و 400نفر در گروه علوم انسانی، 897 هزار و 683 نفر در گروه فنی و مهندسی، 310 هزار و 602 نفر در گروه علوم پایه، 176 هزار و 620 نفر در گروه کشاورزی و دامپزشکی، 149 هزار و 882 نفر در گروه پزشکی و صد هزار و 958 نفر در گروه هنر مشغول به تحصیل هستند.
همچنین 878 هزار و 597 دانشجو در مقطع کاردانی،2 میلیون و 315 هزار و 909 دانشجو در مقطع کارشناسی، 187 هزار و 297 دانشجو در مقطع کارشناسی ارشد، 46 هزار و 851 دانشجو در مقطع دکترای حرفه‌ای، 30 هزار و 715 نفر در مقطع دکترای تخصصی و حدود هزار دانشجو در مقطع فوق دکترا مشغول به تحصیل هستند.
در میان رشته‌های تحصیلی مختلف حسابداری با 244 هزار و 529 دانشجو بیشترین و مهندسی مواد - مواد پیشرفته با یک دانشجو کمترین تعداد دانشجویان کشور را به خود اختصاص داده بود. اما در میان مجموع یک هزار و 621 رشته تحصیلی مختلف، رشته‌های حسابداری،حقوق، مدیریت بازرگانی، نرم‌افزار کامپیوتر و زبان و ادبیات فارسی 5 رشته پرطرفدار دانشجویان کشور هستند.
از دیگر دستاوردهای موفق کشور در سه دهه اخیر شناسایی، تدوین و تاسیس رشته‌های بین رشته‌ای بخصوص در حیطه علوم انسانی بوده که منجر به ایجاد رشته‌های بین رشته‌ای تخصصی‌تر شده است، این در حالی است که فارغ‌التحصیلان این رشته‌ها دارای پتانسیل بالایی هستند و تعداد این رشته‌ها به حدود 75 رشته می‌رسد.
* نگاهی به وضعیت دانشگاههای دولتی
بر اساس آمار موجود از وضعیت دانشجویی دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی تحت پوشش وزارت علوم در حال حاضر 523 هزار و 917 دانشجو در دانشگاههای دولتی (به غیر از دانشگاه پیام‌نور و دانشگاه علمی کاربردی) مشغول به تحصیل هستند که 2 هزار و 84 نفر آنها در گروه پزشکی، 194 هزار و 581 نفر در گروه علوم انسانی، 93 هزار و 286 نفر در گروه علوم پایه، 139 هزار و 408 نفر در گروه فنی و مهندسی، 68 هزار و 220 نفر در گروه کشاورزی و دامپزشکی، 20 هزار و 767 نفر نیز در گروه هنر تحصیل می‌کنند.
اطلاعات موجود نشان می‌دهد که بیش از 75 درصد از دانشجویان دانشگاههای دولتی کشور در مقطع کارشناسی مشغول به تحصیل هستند. یعنی بیش از 402 هزار و 177 نفر از دانشجویان کشور در مقطع کارشناسی، 86 هزار و 298 نفر در مقطع کارشناسی‌ارشد، 14 هزار و 24 نفر در مقطع دکترای تخصصی، 3 هزار و 363 نفر در مقطع دکترای حرفه‌ای، 8 نفر در مقطع دوره دیپلمای دامپزشکی تحصیل می‌کنند و تنها 17 هزار و 507 نفر از دانش‌آموزان کشور در مقطع کاردانی مشغول به تحصیل هستند.
در حال حاضر دانشگاههای دولتی کشور در بیش از 70 گروه آموزشی دانشجو می‌پذیرد که البته تنها در 7 گروه آموزشی، تعداد دانشجویان بیش از نیمی از جمعیت دانشجویی کشور است. یعنی رشته‌های برق، ریاضی، عمران، علوم تربیتی و مشاوره، مکانیک، علوم زراعی و باغی، شیمی، زبان و ادبیات فارسی، فیزیک، الهیات و معارف اسلامی بیشترین تعداد دانشجویان کشور را به خود اختصاص داده‌اند.
* نگاهی به وضعیت دانشگاه آزاد
دانشگاه آزاد در اردیبهشت سال 61 پای به عرصه فعالیت نهاد و در طی سالیان گذشته 2 میلیون 800 هزار فارغ‌التحصیل، یک میلیون و 600 هزار دانشجوی، 30 هزار عضو هیئت علمی و بیش از 30 هزار پرسنل در سراسر کشور داشته است.
دانشگاه آزاد اکنون با بیش از 370 واحد دانشگاهی و مرکز آموزشی، در فضایی بیش از 14 میلیون متر مربع محیط‌های آموزشی، فرهنگی، بیمارستان، بهداشتی، درمانی، آزمایشگاهی، کارگاهی، ورزشی و رفاهی و ... به ارائه خدمات متنوع علمی و آموزشی به دانشجویان می‌پردازد.
این واحد آموزش عالی اکنون بیش از 600 مدرسه با حدود 60 هزار دانش‌آموز، 114 آموزشکده سما و بیش از 10 مجتمع بیمارستانی و 50 مرکز رشد و فناوری دارد.
بر اساس آخرین آمار از تعداد دانشجویان دانشگاه آزاد، این دانشگاه یک میلیون و 391 هزار و 874 دانشجو دارد که 527 هزار و 529 نفر آنها زن و 819 هزار و 345 نفر مرد هستند. که در حال حاضر 43 هزار و 62 نفر در گروه پزشکی، 553 هزار و 82 نفر در گروه علوم انسانی، 101 هزار و 473 نفر در گروه علوم پایه، 529 هزار و 188نفر در گروه فنی و مهندسی، 86 هزار و 278 نفر در گروه کشاورزی و دامپزشکی و 78 هزار و 791 نفر در گروه هنر مشغول به تحصیل هستند.
بر اساس این آمار 4 هزار و 626 نفر در مقطع دکترای تخصصی، 12 هزار و 671 نفر در مقطع دکترای حرفه‌ای، 74 هزار و 759 نفر در مقطع کارشناسی‌ارشد، 865 هزار و 535 نفر در مقطع کاردانی و 434 هزار و 283 نفر نیز در مقطع کاردانی مشغول به تحصیل هستند.
دانشگاه آزاد اکنون دارای 325 مرکز و موسسه آموزش عالی در نقاط مختلف کشور است که آذربایجان شرقی با 30 مرکز و موسسه آموزش عالی و استان قم با یک واحد آموزشی به ترتیب بیشترین و کمترین سهم از کل مراکز و واحدهای این دانشگاه را دارا هستند.
* نگاهی به وضعیت دانشگاه پیام‌نور
دانشگاه پیام‌نور با تصمیم شورای عالی انقلاب فرهنگی عملا با پذیرش اولین گروه دانشجویان در مهر ماه 67 آغاز به کار کرد و در 5 رشته تحصیلی فعالیت آموزشی خود را شروع کرد.
دانشگاه پیام‌نور در حال حاضر بیش از 514 واحد و مرکز آموزشی وابسته به خود در اقصی نقاط کشور دارد که بر پایه آموزش نیمه حضوری یا غیرحضوری فعالیت می‌کند که استان تهران با 48 واحد و استان قم با 5 واحد آموزشی به ترتیب بیشترین و کمترین سهم از کل مراکز و واحدهای این دانشگاه را دارا هستند.
براساس آخرین آمار از وضعیت این دانشگاه، 870 هزار و 707 دانشجو در این دانشگاه مشغول به تحصیل هستند که بیش از 76 درصد آنها در گروه علوم انسانی تحصیل می‌کند. یعنی 664 هزار و 111 دانشجو در گروه علوم انسانی، 111 هزار و 728 دانشجو در گروه علوم پایه، 78 هزار و 622 دانشجو در گروه فنی و مهندسی، 11 هزار و 964 دانشجو در گروه کشاورزی و دامپزشکی و حدود 3 هزار و 700 دانشجو نیز در گروه هنر مشغول به تحصیل هستند.
اطلاعات موجود نشان می‌دهد که یک هزار و 295 دانشجو در مقطع کاردانی، 854 هزار و 510 دانشجو در مقطع کارشناسی، 13 هزار و 881 دانشجو در مقطع کارشناسی‌ارشد و 441 دانشجو در مقطع دکترای تخصصی این دانشگاه مشغول به تحصیل هستند.
* نگاهی به وضعیت دانشگاه جامع علمی کاربردی
دانشگاه جامع علمی کاربردی یکی از دانشگاههای وابسته به وزارت علوم است که با هدف ارتقاء سطح مهارت شاغلین بخش‌های مختلف اقتصادی و افزایش مهارت حرفه‌ای فارغ‌التحصیلان مراکز آموزشی تشکیل و با به کارگیری امکانات و منابع مادی و انسانی دستگاه‌های اجرایی نسبت به برگزاری دوره‌های علمی و کاربردی در مقاطع کاردانی و کارشناسی اقدام کرده است.
این دانشگاه اکنون دارای بیش از 400 واحد آموزشی و 246 هزار و 928 هزار دانشجو در سراسر کشور است که 217 هزار و 889 دانشجو در مقطع کاردانی و 29 هزار و 39 نفر نیز در مقطع کارشناسی مشغول به تحصیل هستند.
اطلاعات موجود نشان می‌دهد که بیش از 40 درصد از دانشجویان این دانشگاه در گروه فنی و مهندسی تحصیل می‌کنند یعنی 103 هزار و 563 دانشجو در گروه فنی و مهندسی، 13هزار و 135 هزار دانشجو در گروه کشاورزی ودامپزشکی، 27 هزار و 824 دانشجو در گروه هنر، 99 هزار و 361 دانشجو در گروه علوم انسانی و 29 دانشجو نیز در گروه پزشکی مشغول به تحصیل هستند.
استان تهران با 128 مرکز و استان‌های ایلام، خراسان جنوبی، خراسان شمالی و سمنان و گلستان با تنها 2 مرکز، به ترتیب بیشترین و کمترین سهم از کل مراکز و واحدهای این دانشگاه را دارا هستند.
* نگاهی به استقرار واحدهای آموزشی در کشور
هر چند وضعیت استقرار جمعیت در بخش‌های مختلف کشور متوازن نیست و از این روی نمی‌توان انتظار داشت که استقرار واحدهای آموزش عالی کشور متوازن باشد، لیکن عدم توازن در استقرار واحدهای آموزشی بیش از عدم توازن جمعیت است. به طوری که از بین حدود 2000 مرکز و موسسه آموزش عالی در کشور در سال 1387 مشغول به فعالیت بوده‌اند.
15 درصد از مراکز و موسسات آموزش عالی در استان تهران مستقر هستند و از این جهت متوسط تعداد مراکز و موسسات آموزشی عالی در استان تهران حداقل 3 برابر سایر استان‌های کشور است. در این سال کمترین تعداد مراکز و موسسات آموزش عالی در استان کهکیلویه و بویراحمد مستقر بود که کمتر از یک درصد کل تعداد مراکز و موسسات آموزش عالی در کشور است.
خوشبختانه در نیمی از استان‌های کشور تمامی شهرستان‌های دارای واحد آموزش عالی بودند(آذربایجان شرقی، اردبیل، اصفهان، بوشهر، تهران، خوزستان، زنجان، سمنان، قزوین، قم، کرمانشاه، کهکیلویه و بویراحمد، گیلان، همدان و یزد) و از این جهت کمترین پوشش مراکز و موسسات آموزش عالی در شهرستان‌ها، مربوط به استان‌های چهار محال وبختیاری و سیستان و بلوچستان (71 درصد) است یعنی به طور حتم بیش از 71 درصد از شهرستان‌های هر استان دارای حداقل یک واحد آموزش عالی است.
از مجموع 367 شهرستان کشور 347 شهرستان دارای واحد آموزش عالی و 20 شهرستان فاقد مرکز یا موسسه آموزش عالی بوده‌اند. در بین شهرستان‌های دارای واحد آموزشی، شهرستان تهران با 197 واحد آموزشی بیشترین تعداد واحد آموزشی رادر سطح شهرستان‌های کشور دارد. تنها 5 شهرستان از کل شهرستان‌های کشور بیش از 35 واحد آموزشی در خود دارند و این شهرستان‌ها حدود 20 درصد از کل واحدهای آموزش عالی کشور را در خود جای داده‌اند این امر نشان از تمرکز بسیار بالا و شدید در آموزش عالی کشور است.
* نگاهی به استقرار دانشجویان آموزش عالی در شهرستان‌ها
بر اساس آمار‌های ارائه شده در سال 1387 تعداد 3میلیون و 461هزار و 494دانشجو یعنی در حدود 5 درصد ازجمعیت کشور، در مراکز و موسسات آْموزش عالی مشغول به تحصیل هستند،در مراکز آموزش عالی کشور مشغول به تحصیل بوده‌اند.
استان تهران با تعداد 708 هزار و 449 دانشجو، بیشتر تعداد دانشجوی کشور را با نسبت 20.41 درصد از دانشجویان کشور (یک پنجم از کل دانشجویان) در خود جای داده است و استان خراسان شمالی با تعداد 27441 دانشجو کمترین تعداد دانشجو است و تنها 0.8 درصد از دانشجویان کشور را در خود جای داده است. پنج استان تهران، اصفهان، خراسان رضوی، فارس و خوزستان به طور مجموع بیش از 45.8 درصد از دانشجویان کشور را در خود دارند و سهم 25 استان دیگر حدود 56 درصد است.
شهرستان تهران با تعداد 453هزار و 424 دانشجو و سهم 13.1 درصد بیشترین دانشجو را در بین شهرستان‌های کشور دارد. شهرستان دوم مشهد با سهم 3.4 درصد دانشجو از کل دانشجویان کشور، معادل یک چهارم تهران دانشجو دارد. در مجموعه نزدیک به بیست درصد دانشجویان کشور در سه شهرستان تهران، مشهد، و اصفهان مشغول به تحصیل هستند و شهرستان ماسال تنها با شش دانشجو در بین شهرستان‌های دارای واحد آموزش عالی کمترین تعداد دانشجو را دارد. بدین ترتیب نه تنها در سطح استان بلکه در سطح شهرستان‌ها نیز توزیع متوازن دانشجو صورت نپذیرفته است.
عدم توازن دانشجو در بین دانشگاههای کشور وجود دارد بالغ بر 40 درصد از دانشجویان کشور در واحدهای دانشگاه آزاد اسلامی مشغول به تحصیل هستند و با توجه به سهم 25.2 درصد دانشگاه پیام نور، بیش از 65 درصد از دانشجویان کشور در این دو دانشگاه بزرگ کشور مشغول به تحصیل هستند. در 70 درصد از استان‌های کشور، دانشگاه آزاد اسلامی بالاترین سهم را از جمعیت دانشجویی استان و در 27 درصد از استان‌های کشور، دانشگاه پیام نور بیشترین سهم از جمعیت دانشجویی استان را داراست. به این ترتیب در 97 درصد از استان‌های کشور این دو دانشگاه بیشترین سهم دانشجو را دارند.
* نگاهی به وضعیت دانشجویان آموزش عالی از نظر مقطع تحصیلی
25.4 درصد از دانشجویان در مقطع کاردانی و در حدود67 درصد از دانشجویان در مقطع کارشناسی مشغول به تحصیل هستند. کمتر از 8 درصد از دانشجویان مراکز و موسسات آموزشی عالی در مقاطع تحصیلات تکمیلی شامل کارشناسی‌ارشد، دکتری حرفه‌ای، دکترای تخصصی و فوق دکتری مشغول به تحصیل هستند.
توزیع استانی تحصیلات تکمیلی بسیار نامتوازن است حدود 46 درصد از دانشجویان تحصیلات تکمیلی در تهران مشغول به تحصیل هستند. استان دوم اصفهان تنها 7.5 درصد از دانشجویان تحصیلات تکمیلی یعنی حدود یک ششم تهران را در خود دارد. در استان سی‌ام یعنی خراسان شمالی، کمتر از 2 هزارم دانشجویان تحصیلات تکمیلی مشغول به تحصیل هستند. استان تهران از این جهت بیش از 250 برابر استان خراسان شمالی است در مقیاس شهرستان، شهرستان تهران با بیش از 41 درصد از دانشجویان تحصیلات تکمیلی بیشترین است و مراکز آموزش عالی تنها سه شهرستان تهران، اصفهان، و مشهد بیش از 51 درصد دانشجویان تحصیلات تکمیلی را آموزش می‌دهند.
* نگاهی به وضعیت دانشجویان آموزش عالی از نظر گروه عمده تحصیلی
در مجموع بیش از 70 درصد دانشجویان در دو گروه آموزشی علم انسانی و فنی مشغول به تحصیل هستند. بیش از نیمی از دانشجویان علوم انسانی تنها در شش استان تهران، اصفهان، فارس، خراسان رضوی، خوزستان و آذربایجان شرقی مشغول به تحصیل‌اند. که استان تهران با بیشترین سهم بیش از یک پنجم دانشجویان علوم انسانی کشور را دارا است لیکن این نکته قابل توجه است که از نظر درصد دانشجوی علوم انسانی به کل دانشجویان استان ایلام با بیش از 60 درصد بیشترین نسبت و استان‌های قزوین و سمنان با حدود 30 درصد کمترین نسبت را دارند.
در گروه فنی و مهندسی نیز در مجموع بیش از 50 درصد از دانشجویان در استان‌های تهران، اصفهان، خوزستان، فارس و آذربایجان شرقی آموزش می‌بینند. در 35 شهرستان 100 درصد دانشجویان در گروه علوم انسانی قرار دارند و در 220 شهرستان نسبت دانشجویان علوم انسانی به سایر گروه‌ها بیش از 50 درصد است.
در هر 15 استان نسبت دانشجویی فنی و مهندسی، در 2 شهرستان نسبت دانشجویان کشاورزی و دامپزشکی در یک شهرستان نسبت دانشجویان علوم پزشکی و همچنین علوم پایه به کل دانشجویان شهرستان بیش از 50 درصد است.
بیش از 68 درصد دانشجویان گروه علوم پزشکی، 60 درصد دانشجویان گروه علوم پایه، 55 درصد از دانشجویان گروه علوم انسانی، 38 درصد از دانشجویان گروه هنر و همچنین 37 درصد از دانشجویان کشاورزی و دامپزشکی را زنان تشکیل می‌دهند نسبت زنان به کل دانشجویان در گروه فنی و مهندسی کمتر از 20 درصد است.
در 177 شهرستان بیش از نیمی از دانشجویان در 54 شهرستان بیش از دو سوم دانشجویان و در 16 شهرستان بیش از سه چهارم دانشجویان زن هستند.
* دانشجویان آموزش عالی از نظر نسبت دانشجو به جمعیت شهرستان
حدود 5 درصد از جمعیت کشور دانشجو هستند. در 11 استان کشور نسبت دانشجو به جمعیت بیش از این مقدار است. استان سمنان با نسبت دانشجو به جمعیت حدود 13.5 درصد بالاترین مقدار و استان کردستان با نسبت دانشجو به جمعیت حدود 3.4 درصد کمترین مقدار این نسبت را دارا است.
در میان شهرستان‌های دارای دانشجو کشور، در 117 شهرستان نسبت دانشجو به جمعیت بالاتر از 5 درصد است. شهرستان دماوند با نسبت دانشجو به جمعیت حدود 40 درصد بالاترین و ماسال با نسبت دانشجو به جمعیت حدود 0.01 درصد کمترین مقدار این نسبت را داراست. در 6 شهرستان، تعداد دانشجو بیش از یک چهارم جمعیت شهرستان و
* نگاهی اجمالی به تعداد دانشجویان کشور
بی شک نیروی انسانی مهم‌ترین نقش را در پیشرفت علمی-اجتماعی کشور دارد و در این میان دانشجویان به عنوان نیروهای بالقوه دارای اهمیت خاصی هستند، بنابراین توجه به دانشجویان، دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی و پژوهشی به عنوان پایه‌های توسعه جامعه، یکی از اولویت‌های اساسی در نقاط مختلف کشور است و اقدامات انجام شده برای توسعه و تقویت این بخش در سال‌هاس گذشته نسبت به دوران قبل از پیروزی انقلاب قابل توجه است.
در حالی که جمعیت کشور نسبت به اول انقلاب 2 برابر شده است، جمعیت دانشجویی نزدیک به 22 برابر رشد داشته است، یعنی جمعیت دانشجویی کشور که پیش از انقلاب حدود 170 هزارنفر بود، در سال 1384 به 2 میلیون و 39 هزار و 140 نفر افزایش یافت و در سال 1388 نیز به 3 میلیون و 700 هزار نفر رسیده است.
تعداد دوره‌های دکتری کشور نیز که از انگشتان دست تجاوز نمی‌کرد، در حال حاضر تقریبا در تمامی رشته‌ها و شاخه‌های علمی ایجاد شده است.
با این حال باید یادآوری کرد که نظام آموزش عالی کشور از 5 زیرنظام شامل دانشگاههای دولتی تابعه وزارت علوم، دانشگاههای تابعه وزارت بهداشت، دانشگاههای تابعه ارگان‌های اجرایی و وزارت آموزش و پرورش، دانشگاههای مستقل نظیر دانشگاه آزاد و موسسات آموزش عالی بومی نظیر حوزه‌های علمیه است.
بر اساس آمار موجود اکنون بیش از سه میلیون و 500 هزار دانشجو در موسسات آموزش عالی کشور مشغول به تحصیل هستند که یک میلیون و 528 هزار و 400نفر در گروه علوم انسانی، 897 هزار و 683 نفر در گروه فنی و مهندسی، 310 هزار و 602 نفر در گروه علوم پایه، 176 هزار و 620 نفر در گروه کشاورزی و دامپزشکی، 149 هزار و 882 نفر در گروه پزشکی و صد هزار و 958 نفر در گروه هنر مشغول به تحصیل هستند.
همچنین 878 هزار و 597 دانشجو در مقطع کاردانی،2 میلیون و 315 هزار و 909 دانشجو در مقطع کارشناسی، 187 هزار و 297 دانشجو در مقطع کارشناسی ارشد، 46 هزار و 851 دانشجو در مقطع دکترای حرفه‌ای، 30 هزار و 715 نفر در مقطع دکترای تخصصی و حدود هزار دانشجو در مقطع فوق دکترا مشغول به تحصیل هستند.
در میان رشته‌های تحصیلی مختلف حسابداری با 244 هزار و 529 دانشجو بیشترین و مهندسی مواد - مواد پیشرفته با یک دانشجو کمترین تعداد دانشجویان کشور را به خود اختصاص داده بود. اما در میان مجموع یک هزار و 621 رشته تحصیلی مختلف، رشته‌های حسابداری،حقوق، مدیریت بازرگانی، نرم‌افزار کامپیوتر و زبان و ادبیات فارسی 5 رشته پرطرفدار دانشجویان کشور هستند.
از دیگر دستاوردهای موفق کشور در سه دهه اخیر شناسایی، تدوین و تاسیس رشته‌های بین رشته‌ای بخصوص در حیطه علوم انسانی بوده که منجر به ایجاد رشته‌های بین رشته‌ای تخصصی‌تر شده است، این در حالی است که فارغ‌التحصیلان این رشته‌ها دارای پتانسیل بالایی هستند و تعداد این رشته‌ها به حدود 75 رشته می‌رسد.
* نگاهی به وضعیت دانشگاههای دولتی
بر اساس آمار موجود از وضعیت دانشجویی دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی تحت پوشش وزارت علوم در حال حاضر 523 هزار و 917 دانشجو در دانشگاههای دولتی (به غیر از دانشگاه پیام‌نور و دانشگاه علمی کاربردی) مشغول به تحصیل هستند که 2 هزار و 84 نفر آنها در گروه پزشکی، 194 هزار و 581 نفر در گروه علوم انسانی، 93 هزار و 286 نفر در گروه علوم پایه، 139 هزار و 408 نفر در گروه فنی و مهندسی، 68 هزار و 220 نفر در گروه کشاورزی و دامپزشکی، 20 هزار و 767 نفر نیز در گروه هنر تحصیل می‌کنند.
اطلاعات موجود نشان می‌دهد که بیش از 75 درصد از دانشجویان دانشگاههای دولتی کشور در مقطع کارشناسی مشغول به تحصیل هستند. یعنی بیش از 402 هزار و 177 نفر از دانشجویان کشور در مقطع کارشناسی، 86 هزار و 298 نفر در مقطع کارشناسی‌ارشد، 14 هزار و 24 نفر در مقطع دکترای تخصصی، 3 هزار و 363 نفر در مقطع دکترای حرفه‌ای، 8 نفر در مقطع دوره دیپلمای دامپزشکی تحصیل می‌کنند و تنها 17 هزار و 507 نفر از دانش‌آموزان کشور در مقطع کاردانی مشغول به تحصیل هستند.
در حال حاضر دانشگاههای دولتی کشور در بیش از 70 گروه آموزشی دانشجو می‌پذیرد که البته تنها در 7 گروه آموزشی، تعداد دانشجویان بیش از نیمی از جمعیت دانشجویی کشور است. یعنی رشته‌های برق، ریاضی، عمران، علوم تربیتی و مشاوره، مکانیک، علوم زراعی و باغی، شیمی، زبان و ادبیات فارسی، فیزیک، الهیات و معارف اسلامی بیشترین تعداد دانشجویان کشور را به خود اختصاص داده‌اند.
* نگاهی به وضعیت دانشگاه آزاد
دانشگاه آزاد در اردیبهشت سال 61 پای به عرصه فعالیت نهاد و در طی سالیان گذشته 2 میلیون 800 هزار فارغ‌التحصیل، یک میلیون و 600 هزار دانشجوی، 30 هزار عضو هیئت علمی و بیش از 30 هزار پرسنل در سراسر کشور داشته است.
دانشگاه آزاد اکنون با بیش از 370 واحد دانشگاهی و مرکز آموزشی، در فضایی بیش از 14 میلیون متر مربع محیط‌های آموزشی، فرهنگی، بیمارستان، بهداشتی، درمانی، آزمایشگاهی، کارگاهی، ورزشی و رفاهی و ... به ارائه خدمات متنوع علمی و آموزشی به دانشجویان می‌پردازد.
این واحد آموزش عالی اکنون بیش از 600 مدرسه با حدود 60 هزار دانش‌آموز، 114 آموزشکده سما و بیش از 10 مجتمع بیمارستانی و 50 مرکز رشد و فناوری دارد.
بر اساس آخرین آمار از تعداد دانشجویان دانشگاه آزاد، این دانشگاه یک میلیون و 391 هزار و 874 دانشجو دارد که 527 هزار و 529 نفر آنها زن و 819 هزار و 345 نفر مرد هستند. که در حال حاضر 43 هزار و 62 نفر در گروه پزشکی، 553 هزار و 82 نفر در گروه علوم انسانی، 101 هزار و 473 نفر در گروه علوم پایه، 529 هزار و 188نفر در گروه فنی و مهندسی، 86 هزار و 278 نفر در گروه کشاورزی و دامپزشکی و 78 هزار و 791 نفر در گروه هنر مشغول به تحصیل هستند.
بر اساس این آمار 4 هزار و 626 نفر در مقطع دکترای تخصصی، 12 هزار و 671 نفر در مقطع دکترای حرفه‌ای، 74 هزار و 759 نفر در مقطع کارشناسی‌ارشد، 865 هزار و 535 نفر در مقطع کاردانی و 434 هزار و 283 نفر نیز در مقطع کاردانی مشغول به تحصیل هستند.
دانشگاه آزاد اکنون دارای 325 مرکز و موسسه آموزش عالی در نقاط مختلف کشور است که آذربایجان شرقی با 30 مرکز و موسسه آموزش عالی و استان قم با یک واحد آموزشی به ترتیب بیشترین و کمترین سهم از کل مراکز و واحدهای این دانشگاه را دارا هستند.
* نگاهی به وضعیت دانشگاه پیام‌نور
دانشگاه پیام‌نور با تصمیم شورای عالی انقلاب فرهنگی عملا با پذیرش اولین گروه دانشجویان در مهر ماه 67 آغاز به کار کرد و در 5 رشته تحصیلی فعالیت آموزشی خود را شروع کرد.
دانشگاه پیام‌نور در حال حاضر بیش از 514 واحد و مرکز آموزشی وابسته به خود در اقصی نقاط کشور دارد که بر پایه آموزش نیمه حضوری یا غیرحضوری فعالیت می‌کند که استان تهران با 48 واحد و استان قم با 5 واحد آموزشی به ترتیب بیشترین و کمترین سهم از کل مراکز و واحدهای این دانشگاه را دارا هستند.
براساس آخرین آمار از وضعیت این دانشگاه، 870 هزار و 707 دانشجو در این دانشگاه مشغول به تحصیل هستند که بیش از 76 درصد آنها در گروه علوم انسانی تحصیل می‌کند. یعنی 664 هزار و 111 دانشجو در گروه علوم انسانی، 111 هزار و 728 دانشجو در گروه علوم پایه، 78 هزار و 622 دانشجو در گروه فنی و مهندسی، 11 هزار و 964 دانشجو در گروه کشاورزی و دامپزشکی و حدود 3 هزار و 700 دانشجو نیز در گروه هنر مشغول به تحصیل هستند.
اطلاعات موجود نشان می‌دهد که یک هزار و 295 دانشجو در مقطع کاردانی، 854 هزار و 510 دانشجو در مقطع کارشناسی، 13 هزار و 881 دانشجو در مقطع کارشناسی‌ارشد و 441 دانشجو در مقطع دکترای تخصصی این دانشگاه مشغول به تحصیل هستند.
* نگاهی به وضعیت دانشگاه جامع علمی کاربردی
دانشگاه جامع علمی کاربردی یکی از دانشگاههای وابسته به وزارت علوم است که با هدف ارتقاء سطح مهارت شاغلین بخش‌های مختلف اقتصادی و افزایش مهارت حرفه‌ای فارغ‌التحصیلان مراکز آموزشی تشکیل و با به کارگیری امکانات و منابع مادی و انسانی دستگاه‌های اجرایی نسبت به برگزاری دوره‌های علمی و کاربردی در مقاطع کاردانی و کارشناسی اقدام کرده است.
این دانشگاه اکنون دارای بیش از 400 واحد آموزشی و 246 هزار و 928 هزار دانشجو در سراسر کشور است که 217 هزار و 889 دانشجو در مقطع کاردانی و 29 هزار و 39 نفر نیز در مقطع کارشناسی مشغول به تحصیل هستند.
اطلاعات موجود نشان می‌دهد که بیش از 40 درصد از دانشجویان این دانشگاه در گروه فنی و مهندسی تحصیل می‌کنند یعنی 103 هزار و 563 دانشجو در گروه فنی و مهندسی، 13هزار و 135 هزار دانشجو در گروه کشاورزی ودامپزشکی، 27 هزار و 824 دانشجو در گروه هنر، 99 هزار و 361 دانشجو در گروه علوم انسانی و 29 دانشجو نیز در گروه پزشکی مشغول به تحصیل هستند.
استان تهران با 128 مرکز و استان‌های ایلام، خراسان جنوبی، خراسان شمالی و سمنان و گلستان با تنها 2 مرکز، به ترتیب بیشترین و کمترین سهم از کل مراکز و واحدهای این دانشگاه را دارا هستند.
* نگاهی به استقرار واحدهای آموزشی در کشور
هر چند وضعیت استقرار جمعیت در بخش‌های مختلف کشور متوازن نیست و از این روی نمی‌توان انتظار داشت که استقرار واحدهای آموزش عالی کشور متوازن باشد، لیکن عدم توازن در استقرار واحدهای آموزشی بیش از عدم توازن جمعیت است. به طوری که از بین حدود 2000 مرکز و موسسه آموزش عالی در کشور در سال 1387 مشغول به فعالیت بوده‌اند.
15 درصد از مراکز و موسسات آموزش عالی در استان تهران مستقر هستند و از این جهت متوسط تعداد مراکز و موسسات آموزشی عالی در استان تهران حداقل 3 برابر سایر استان‌های کشور است. در این سال کمترین تعداد مراکز و موسسات آموزش عالی در استان کهکیلویه و بویراحمد مستقر بود که کمتر از یک درصد کل تعداد مراکز و موسسات آموزش عالی در کشور است.
خوشبختانه در نیمی از استان‌های کشور تمامی شهرستان‌های دارای واحد آموزش عالی بودند(آذربایجان شرقی، اردبیل، اصفهان، بوشهر، تهران، خوزستان، زنجان، سمنان، قزوین، قم، کرمانشاه، کهکیلویه و بویراحمد، گیلان، همدان و یزد) و از این جهت کمترین پوشش مراکز و موسسات آموزش عالی در شهرستان‌ها، مربوط به استان‌های چهار محال وبختیاری و سیستان و بلوچستان (71 درصد) است یعنی به طور حتم بیش از 71 درصد از شهرستان‌های هر استان دارای حداقل یک واحد آموزش عالی است.
از مجموع 367 شهرستان کشور 347 شهرستان دارای واحد آموزش عالی و 20 شهرستان فاقد مرکز یا موسسه آموزش عالی بوده‌اند. در بین شهرستان‌های دارای واحد آموزشی، شهرستان تهران با 197 واحد آموزشی بیشترین تعداد واحد آموزشی رادر سطح شهرستان‌های کشور دارد. تنها 5 شهرستان از کل شهرستان‌های کشور بیش از 35 واحد آموزشی در خود دارند و این شهرستان‌ها حدود 20 درصد از کل واحدهای آموزش عالی کشور را در خود جای داده‌اند این امر نشان از تمرکز بسیار بالا و شدید در آموزش عالی کشور است.
* نگاهی به استقرار دانشجویان آموزش عالی در شهرستان‌ها
بر اساس آمار‌های ارائه شده در سال 1387 تعداد 3میلیون و 461هزار و 494دانشجو یعنی در حدود 5 درصد ازجمعیت کشور، در مراکز و موسسات آْموزش عالی مشغول به تحصیل هستند،در مراکز آموزش عالی کشور مشغول به تحصیل بوده‌اند.
استان تهران با تعداد 708 هزار و 449 دانشجو، بیشتر تعداد دانشجوی کشور را با نسبت 20.41 درصد از دانشجویان کشور (یک پنجم از کل دانشجویان) در خود جای داده است و استان خراسان شمالی با تعداد 27441 دانشجو کمترین تعداد دانشجو است و تنها 0.8 درصد از دانشجویان کشور را در خود جای داده است. پنج استان تهران، اصفهان، خراسان رضوی، فارس و خوزستان به طور مجموع بیش از 45.8 درصد از دانشجویان کشور را در خود دارند و سهم 25 استان دیگر حدود 56 درصد است.
شهرستان تهران با تعداد 453هزار و 424 دانشجو و سهم 13.1 درصد بیشترین دانشجو را در بین شهرستان‌های کشور دارد. شهرستان دوم مشهد با سهم 3.4 درصد دانشجو از کل دانشجویان کشور، معادل یک چهارم تهران دانشجو دارد. در مجموعه نزدیک به بیست درصد دانشجویان کشور در سه شهرستان تهران، مشهد، و اصفهان مشغول به تحصیل هستند و شهرستان ماسال تنها با شش دانشجو در بین شهرستان‌های دارای واحد آموزش عالی کمترین تعداد دانشجو را دارد. بدین ترتیب نه تنها در سطح استان بلکه در سطح شهرستان‌ها نیز توزیع متوازن دانشجو صورت نپذیرفته است.
عدم توازن دانشجو در بین دانشگاههای کشور وجود دارد بالغ بر 40 درصد از دانشجویان کشور در واحدهای دانشگاه آزاد اسلامی مشغول به تحصیل هستند و با توجه به سهم 25.2 درصد دانشگاه پیام نور، بیش از 65 درصد از دانشجویان کشور در این دو دانشگاه بزرگ کشور مشغول به تحصیل هستند. در 70 درصد از استان‌های کشور، دانشگاه آزاد اسلامی بالاترین سهم را از جمعیت دانشجویی استان و در 27 درصد از استان‌های کشور، دانشگاه پیام نور بیشترین سهم از جمعیت دانشجویی استان را داراست. به این ترتیب در 97 درصد از استان‌های کشور این دو دانشگاه بیشترین سهم دانشجو را دارند.
* نگاهی به وضعیت دانشجویان آموزش عالی از نظر مقطع تحصیلی
25.4 درصد از دانشجویان در مقطع کاردانی و در حدود67 درصد از دانشجویان در مقطع کارشناسی مشغول به تحصیل هستند. کمتر از 8 درصد از دانشجویان مراکز و موسسات آموزشی عالی در مقاطع تحصیلات تکمیلی شامل کارشناسی‌ارشد، دکتری حرفه‌ای، دکترای تخصصی و فوق دکتری مشغول به تحصیل هستند.
توزیع استانی تحصیلات تکمیلی بسیار نامتوازن است حدود 46 درصد از دانشجویان تحصیلات تکمیلی در تهران مشغول به تحصیل هستند. استان دوم اصفهان تنها 7.5 درصد از دانشجویان تحصیلات تکمیلی یعنی حدود یک ششم تهران را در خود دارد. در استان سی‌ام یعنی خراسان شمالی، کمتر از 2 هزارم دانشجویان تحصیلات تکمیلی مشغول به تحصیل هستند. استان تهران از این جهت بیش از 250 برابر استان خراسان شمالی است در مقیاس شهرستان، شهرستان تهران با بیش از 41 درصد از دانشجویان تحصیلات تکمیلی بیشترین است و مراکز آموزش عالی تنها سه شهرستان تهران، اصفهان، و مشهد بیش از 51 درصد دانشجویان تحصیلات تکمیلی را آموزش می‌دهند.
* نگاهی به وضعیت دانشجویان آموزش عالی از نظر گروه عمده تحصیلی
در مجموع بیش از 70 درصد دانشجویان در دو گروه آموزشی علم انسانی و فنی مشغول به تحصیل هستند. بیش از نیمی از دانشجویان علوم انسانی تنها در شش استان تهران، اصفهان، فارس، خراسان رضوی، خوزستان و آذربایجان شرقی مشغول به تحصیل‌اند. که استان تهران با بیشترین سهم بیش از یک پنجم دانشجویان علوم انسانی کشور را دارا است لیکن این نکته قابل توجه است که از نظر درصد دانشجوی علوم انسانی به کل دانشجویان استان ایلام با بیش از 60 درصد بیشترین نسبت و استان‌های قزوین و سمنان با حدود 30 درصد کمترین نسبت را دارند.
در گروه فنی و مهندسی نیز در مجموع بیش از 50 درصد از دانشجویان در استان‌های تهران، اصفهان، خوزستان، فارس و آذربایجان شرقی آموزش می‌بینند. در 35 شهرستان 100 درصد دانشجویان در گروه علوم انسانی قرار دارند و در 220 شهرستان نسبت دانشجویان علوم انسانی به سایر گروه‌ها بیش از 50 درصد است.
در هر 15 استان نسبت دانشجویی فنی و مهندسی، در 2 شهرستان نسبت دانشجویان کشاورزی و دامپزشکی در یک شهرستان نسبت دانشجویان علوم پزشکی و همچنین علوم پایه به کل دانشجویان شهرستان بیش از 50 درصد است.
بیش از 68 درصد دانشجویان گروه علوم پزشکی، 60 درصد دانشجویان گروه علوم پایه، 55 درصد از دانشجویان گروه علوم انسانی، 38 درصد از دانشجویان گروه هنر و همچنین 37 درصد از دانشجویان کشاورزی و دامپزشکی را زنان تشکیل می‌دهند نسبت زنان به کل دانشجویان در گروه فنی و مهندسی کمتر از 20 درصد است.
در 177 شهرستان بیش از نیمی از دانشجویان در 54 شهرستان بیش از دو سوم دانشجویان و در 16 شهرستان بیش از سه چهارم دانشجویان زن هستند.
* دانشجویان آموزش عالی از نظر نسبت دانشجو به جمعیت شهرستان
حدود 5 درصد از جمعیت کشور دانشجو هستند. در 11 استان کشور نسبت دانشجو به جمعیت بیش از این مقدار است. استان سمنان با نسبت دانشجو به جمعیت حدود 13.5 درصد بالاترین مقدار و استان کردستان با نسبت دانشجو به جمعیت حدود 3.4 درصد کمترین مقدار این نسبت را دارا است.
در میان شهرستان‌های دارای دانشجو کشور، در 117 شهرستان نسبت دانشجو به جمعیت بالاتر از 5 درصد است. شهرستان دماوند با نسبت دانشجو به جمعیت حدود 40 درصد بالاترین و ماسال با نسبت دانشجو به جمعیت حدود 0.01 درصد کمترین مقدار این نسبت را داراست. در 6 شهرستان، تعداد دانشجو بیش از یک چهارم جمعیت شهرستان و در 25 شهرستان تعداد دانشجو بیش از 10 درصد جمعیت شهرستان است.
بدیهی است مهاجرت دانشجو برای تحصیل به شهرستان‌های مختلف اثرات اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی، در پی دارد. حضور دانشجویان غیربومی به عنوان یک عامل و محرک جدید اقتصادی به ایجاد شغل در شهرستان‌ها کمک می‌کند و رونق اقتصادی برای شهرستان به ارمغان می‌آورد و موجب توسعه شهرها می‌شود.
حضور دانشجوی غیربومی بیش از ظرفیت پذیرش فرهنگی یک شهرستان اثرات غیرقابل برگشت فرهنگی در شهرستان ایجاد خواهد کرد. از این روی در شهرستان‌هایی که نسبت دانشجو به جمعیت قابل ملاحظه است. دانشگاه‌ها به عنوان یک عامل تغییر و تبدیل فرهنگی و اجتماعی عمل می‌کنند. این اثرات در صورت کنترل می‌تواند به عنوان یک عامل ایجاد و توسعه وحدت ملی و همچنین تعامل خرده فرهنگ‌ها در جهت غنای فرهنگ ملی عمل کند.
لیکن در صورت عدم هدایت و یا کنترل مناسب ممکن است به عامل تخریبی فرهنگی چه در سطح خرده فرهنگ هر شهرستان به صورت تغییر عادت‌ها و هنجارهای فرهنگی افراد بومی مخصوصا جوانان و چه در سطح فرهنگ ملی به صورت واسطه انتقال و یا اشاعه بیماری‌های خرده فرهنگ‌ها در فرهنگ ملی تبدل شود.
* نگاهی به دانشجویان آموزش عالی از نظر گروه‌های آموزشی
گروه‌های آموزشی الهیات و معارف اسلامی،علوم تربیتی و مشاوره و حسابداری از گستره سرزمینی در بیش از چهار پنجم شهرستان‌های کشور دانشجو دارند. مدیریت بازرگانی و حقوق دو گروه آموزشی بعدی هستند که گستره سرزمین آنها بیش از سه چهارم شهرستان‌های کشور است. کامپیوتر، زبان و ادبیات فارسی، ریاضی، علوم اقتصادی و روانشناسی پنج گروه بعدی هستند که گستره سرزمینی آنها بیش از دو سوم شهرستان‌های کشور است. در بیش از یک دوم شهرستان‌های کشور نیز گروه‌های آموزشی عمران، مدیریت، و علوم اداری به جز دولتی و بازرگانی،علوم اجتماعی؛ مدیریت دولتی، فناوری اطلاعات و ارتباطات، زبان انگلیسی و برق آموزش داده می‌شود.
بیش از یک سوم دانشجویان کل کشور در شش گروه حسابداری، کامپیوتر، برق، عمران، و علوم تربیتی و مشاوره قرار دارند در این گروه‌ها به همراه شش گروه آموزشی مکانیک، مدیریت بازرگانی،الهیات و معارف اسلامی، زبان ادبیات فارسی، روانشناسی، و ریاضی بیش از نیمی از دانشجویان کشور تحصیل می‌کنند.
علایق مردان و زنان در انتخاب گروه‌های آموزشی متفاوت است. به طوری که نیمی از مردان در گروه‌های برق، عمران، حسابداری، کامپیوتر، مکانیک، حقوق، مدیریت، بازرگانی، معماری و مدیریت غیر از دولتی و بازرگانی تحصیل می‌کنند. در حالیکه اولویت‌های انتخابی زنان اندکی متفاوت است و بیش از نیمی از زنان به ترتیب در گروه‌های حسابداری، علوم تربیتی، و مشاوره، کامپیوتر، روانشناسی، حقوق الهیات، ومعارف اسلامی، زبان و ادبیات فارسی، زبان انگلیسی، مدیریت بازرگانی، زیست شناسی و ریاضی مشغول به تحصیل‌اند.
به جز تفاوت غیرمعمول در تعداد دانشجویان گروه‌های آموزشی، تفاوت‌هایی قابل توجهی نیز در پراکندگی سرزمینی دانشجویان در سطح کشور وجود دارد که در ادامه به آنها اشاره می‌شود.
گروه آموزشی الهیات و معارف اسلامی تقریبا پوشش سراسری دارد. تعداد دانشجویان این رشته حدود 1.4 نفر به ازای هر هزار نفر است. روشن است که این تعداد بیش از ظرفیت جذب مشاغل مربوط به این گروه آموزشی در کشور است . این حجم تنها در صورتی منطقی است که هدف از آموزش این گروه آموزش، نقش آفرینی اجتماعی نباشد با توجه به اینکه در 281 شهرستان عدم توجه به مختصات و قابلیت‌های سرزمینی در توزیع نابجای برخی گروه‌های آموزشی نیز دیده می‌شود. به طور مثال در حالی که قسمت عمده آب‌های کشور در پهنه رشته کوه‌های البرز و زاگرس قرار دارد و در این مناطق یا مناطق کشاورزی همجوار مدیریت آب بیشتر معنی می‌دهد.
عمده دانشجویان گروه آموزشی آبیاری در حاشیه کویر و مناطق کم آب تربیت می‌شوند. یا دانشجوین گروه آموزشی دریانوردی و علوم دریایی و اقیانوسی در عمق سرزمین و مناطق غیرهمجوار دریا تربیت می‌شوند. این موضوع در مورد رشته‌های معدنی و سایر گروه‌های آموزشی که به قابلیت سرزمین وابسته‌اند صادق است.
* نگاهی به ظرفیت دانشگاههای کشور
در سال‌های ابتدایی پیروزی انقلاب اسلامی فقط 223 مرکز آموزش عالی در کشور فعالیت داشت که این رقم با رشدی چشمگیر در سال 1384 به 1300 واحد و تا سال 1389 با رشد فوق‌العاده به 2هزار و 234 واحد آموزش عالی رسیده است.
در این بین 30 درصد جوانان در سطح کشور به آموزش عالی راه پیدا می‌کنند که در این میان دانشگاه پیام‌نور بیشترین بار آموزشی کشور را بدوش می‌کشد، به نحوی که از 77 واحد به حدود 500 واحد رسیده است. این گسترش کمی و کیفی با پاسخگویی به نیازهای اساسی آموزشی باعث ایجاد تحولی علمی در جامعه شده است.
در حال حاضر می‌توان چنین گفت که تا حد زیادی از نظر پوشش کمی آموزش عالی به رشد مورد نظر اسناد بالا دستی مانند برنامه چهارم توسعه و سند چشم انداز دست یافته‌ایم و امروز 295 موسسه آموزش عالی غیرانتفاعی در کنار دانشگاه های دولتی، آزاد اسلامی، پیام‌نور و علمی-کاربردی مشغول امر آموزش و پژوهش در کشور هستند.
* نگاهی به فضای کالبدی و پروژه‌های عمرانی دانشگاه‌ها
کل فضاهای کالبدی و توسعه‌ای دانشگاه‌ها در سال 1357 صرفا حدود 127 هزار مترمربع بوده که در سال 83 این میزان به بیش از 6 میلیون مترمربع رسید، در سال 1384 به 7 میلیون و 661 هزار و 290 مترمربع و در سال 1388 به ده میلیون و 635 هزار و 428 مترمربع رسیده است.
در همین زمینه همزمان با دهه مبارک فجر 87 پروژه عمرانی در دانشگاه‌ها و موسسات آموزش عالی افتتاح می‌شود و 129 میلیارد تومان برای احداث این پروژه‌های عمرانی هزینه شده که شامل فضاهای آموزشی، کمک‌آموزشی، رفاهی، اداری، خدماتی، خوابگاهی، ورزشی و محوطه‌سازی است.
همچنین حدود 2 میلیون و 800 هزار مترمربع پروژه عمرانی در دست ساخت است که یک و نیم میلیون مترمربع آن فضاهای آموزشی است و با این حجم بهره‌برداری‌ها در دانشگاههای کشور، دولت دهم می‌تواند در بهره‌برداری از پروژه‌های عمرانی رکورد دولت نهم را بشکند.
* نگاهی به آمار اعضای هیئت علمی
تعداد کل اعضای هیات علمی تمام وقت دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزش عالی وابسته به وزارت علوم در کشور در سال 1367، 5 هزار و 794 نفر بود که این تعداد در سال 1384 به 14 هزار و 486 نفر افزایش یافته و در سال 1389 به 19 هزار و 471 نفر رسیده است.
البته لازم به یادآوری است که با توجه به کمبود شدید اعضای هیئت علمی در دانشگاههای کشور، وزارت علوم برنامه‌های مختلفی برای رفع این مشکل به کار گرفته است که جذب متمرکز اعضای هیئت علمی از طریق هیئت مرکزی جذب در وزارت علوم یکی از این برنامه‌ها است، در همین زمینه مراحل گزینش بیش از 35 هزار متقاضی جذب در دانشگاههای کشور در حال پیگیری بوده و مرحله دوم فراخوان جذب نیز در اواخر بهمن ماه سال جاری اعلام خواهد شد.
* نگاهی به فعالیت‌های فرهنگی دانشگاهیان
یکی دیگر از مقوله‌های مورد توجه، مباحث فرهنگی است که در این زمینه، تعداد انجمن‌های علمی دانشجویی از 640 انجمن در سال 84 به 2 هزار و 813 انجمن در سال 88 رسیده است و تعداد کانون‌های فرهنگی و هنری نیز در این سال‌ها از 362 کانون به هزار و 573 کانون افزایش یافته است.
آمار نشریات دانشجویی نیز از 2 هزار و 100 نشریه به 3 هزار و 200 نشریه در سال‌های 84 تا 88 افزایش یافته و در سال 84، 152 تشکل اسلامی دانشجویی در کشور فعال بودند که این تعداد اکنون به 200 تشکل رسیده است.
راه‌اندازی و تجهیز خانه‌های فرهنگ و ارائه 59 هزار فرهنگ کارت دانشجویی به دانشجویان در سال‌های اخیر یکی دیگر از اقدامات قابل قبول در حوزه آموزش عالی بوده است، ضمن اینکه در سال 84 تنها 4 هزار دانشجو به عمره دانشجویی اعزام می‌شد که این آمار به 8 هزار دانشجو و هزار استاد افزایش یافته و 4هزار و 200 نفر از دانشجویان نیز از وام عمره دانشگاهیان بهره‌مند شده‌اند.
* نگاهی به فعالیت‌های علمی دانشگاهیان
تعداد مقالات علمی-پژوهشی کشور تا سال 1357 در مجلات معتبر ISI رشد چندانی نداشته است و در این سال تعداد مقالات منتشره در این پایگاه کمتر از 700 مقاله بود در حالی که این روند بعد از پیروزی انقلاب اسلامی بویژه در طی چند سال بصورت چشمگیری افزایش یافته و در سال 1383، تعداد مقالات علمی-پژوهشی به 3 هزار 850 مقاله رسید.
این روند رشد از سال 1383، شتاب بیشتری به خود گرفته و تعداد مقالات ISI به 5 هزار و 782 مقاله رسید و در سال جاری تعداد آنها به بیش از 16 هزار و 977 مقاله رسیده است.
تعداد کل مقالات علمی داخلی اعم از علمی-ترویجی و علمی-پژوهشی در سال 1381 به 3 هزار 868 مقاله بوده که در سال 1384 به 7 هزار و 300 مقاله افزایش یافت و این رقم در سال 1388 به 14 هزار و 64 مقاله رسیده است.
تعداد پارک‌های علم و فناوری کشور در سال 1384 به 13 پارک و تعداد مراکز رشد علم و فناوری به 42 مرکز رسید، که این روند با اقدامات چشمگیر دولت‌های نهم و دهم به 25 پارک علم و فناوری، 68 مرکز رشد واحدها فناور در سال 1389 رسیده است.
تعداد انجمن‌های علمی در طلیعه پیروزی انقلاب اسلامی 78 انجمن علمی بود که تا سال 1384 این تعداد به 156 انجمن رسید و در سال 1389 این تعداد به 232 انجمن افزایش یافته است، ضمن اینکه تعداد قطب‌های علمی در سال 1384، 84 مورد بوده هم اکنون 113 قطب علمی در کشور دارای مجوز بوده و مشغول فعالیت هستند.
در سال 1357 مجموعا 12 مرکز پژوهشی و پژوهشگاه در کشور وجود داشت، که این رقم تا سال 1384 به 286 مرکز پژوهشی و پژوهشگاه افزایش یافت و در سال 1389نیز به 559 مرکز پژوهشی و پژوهشگاه رسیده است. میزان اعتبارات پژوهشی نیز در سال 1383، 7 میلیون 743 هزار و 927 ریال بوده این رقم در سال 1384 به 8 میلیون و 644 هزار و 676 ریال رسید و در سال 1389 میزان اعتبارات پژوهشی به رقم 21 میلیون و 911 هزار و 511 ریال افزایش یافته است.
در همینبه گزارش خبرنگار گروه دانشگاه خبرگزاری فارس، طی سال‌های گذشته از عمر انقلاب اسلامی ایران، تحول بزرگی در عرصه‌های مختلف کشور رخ داده است که آموزش عالی نیز در این مسیر، حرکت و سرعت چشمگیری داشته است، ایران اکنون در عرصه فناوری‌های نوین به کشور برتر جهان تبدیل شده و باید توجه داشت که توسعه کمی مراکز آموزش عالی، در کنار توسعه کیفی از مهم‌ترین عوامل این پیشرفت بوده است.
* نگاهی اجمالی به تعداد دانشجویان کشور
بی شک نیروی انسانی مهم‌ترین نقش را در پیشرفت علمی-اجتماعی کشور دارد و در این میان دانشجویان به عنوان نیروهای بالقوه دارای اهمیت خاصی هستند، بنابراین توجه به دانشجویان، دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی و پژوهشی به عنوان پایه‌های توسعه جامعه، یکی از اولویت‌های اساسی در نقاط مختلف کشور است و اقدامات انجام شده برای توسعه و تقویت این بخش در سال‌هاس گذشته نسبت به دوران قبل از پیروزی انقلاب قابل توجه است.
در حالی که جمعیت کشور نسبت به اول انقلاب 2 برابر شده است، جمعیت دانشجویی نزدیک به 22 برابر رشد داشته است، یعنی جمعیت دانشجویی کشور که پیش از انقلاب حدود 170 هزارنفر بود، در سال 1384 به 2 میلیون و 39 هزار و 140 نفر افزایش یافت و در سال 1388 نیز به 3 میلیون و 700 هزار نفر رسیده است.
تعداد دوره‌های دکتری کشور نیز که از انگشتان دست تجاوز نمی‌کرد، در حال حاضر تقریبا در تمامی رشته‌ها و شاخه‌های علمی ایجاد شده است.
با این حال باید یادآوری کرد که نظام آموزش عالی کشور از 5 زیرنظام شامل دانشگاههای دولتی تابعه وزارت علوم، دانشگاههای تابعه وزارت بهداشت، دانشگاههای تابعه ارگان‌های اجرایی و وزارت آموزش و پرورش، دانشگاههای مستقل نظیر دانشگاه آزاد و موسسات آموزش عالی بومی نظیر حوزه‌های علمیه است.
بر اساس آمار موجود اکنون بیش از سه میلیون و 500 هزار دانشجو در موسسات آموزش عالی کشور مشغول به تحصیل هستند که یک میلیون و 528 هزار و 400نفر در گروه علوم انسانی، 897 هزار و 683 نفر در گروه فنی و مهندسی، 310 هزار و 602 نفر در گروه علوم پایه، 176 هزار و 620 نفر در گروه کشاورزی و دامپزشکی، 149 هزار و 882 نفر در گروه پزشکی و صد هزار و 958 نفر در گروه هنر مشغول به تحصیل هستند.
همچنین 878 هزار و 597 دانشجو در مقطع کاردانی،2 میلیون و 315 هزار و 909 دانشجو در مقطع کارشناسی، 187 هزار و 297 دانشجو در مقطع کارشناسی ارشد، 46 هزار و 851 دانشجو در مقطع دکترای حرفه‌ای، 30 هزار و 715 نفر در مقطع دکترای تخصصی و حدود هزار دانشجو در مقطع فوق دکترا مشغول به تحصیل هستند.
در میان رشته‌های تحصیلی مختلف حسابداری با 244 هزار و 529 دانشجو بیشترین و مهندسی مواد - مواد پیشرفته با یک دانشجو کمترین تعداد دانشجویان کشور را به خود اختصاص داده بود. اما در میان مجموع یک هزار و 621 رشته تحصیلی مختلف، رشته‌های حسابداری،حقوق، مدیریت بازرگانی، نرم‌افزار کامپیوتر و زبان و ادبیات فارسی 5 رشته پرطرفدار دانشجویان کشور هستند.
از دیگر دستاوردهای موفق کشور در سه دهه اخیر شناسایی، تدوین و تاسیس رشته‌های بین رشته‌ای بخصوص در حیطه علوم انسانی بوده که منجر به ایجاد رشته‌های بین رشته‌ای تخصصی‌تر شده است، این در حالی است که فارغ‌التحصیلان این رشته‌ها دارای پتانسیل بالایی هستند و تعداد این رشته‌ها به حدود 75 رشته می‌رسد.
* نگاهی به وضعیت دانشگاههای دولتی
بر اساس آمار موجود از وضعیت دانشجویی دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی تحت پوشش وزارت علوم در حال حاضر 523 هزار و 917 دانشجو در دانشگاههای دولتی (به غیر از دانشگاه پیام‌نور و دانشگاه علمی کاربردی) مشغول به تحصیل هستند که 2 هزار و 84 نفر آنها در گروه پزشکی، 194 هزار و 581 نفر در گروه علوم انسانی، 93 هزار و 286 نفر در گروه علوم پایه، 139 هزار و 408 نفر در گروه فنی و مهندسی، 68 هزار و 220 نفر در گروه کشاورزی و دامپزشکی، 20 هزار و 767 نفر نیز در گروه هنر تحصیل می‌کنند.
اطلاعات موجود نشان می‌دهد که بیش از 75 درصد از دانشجویان دانشگاههای دولتی کشور در مقطع کارشناسی مشغول به تحصیل هستند. یعنی بیش از 402 هزار و 177 نفر از دانشجویان کشور در مقطع کارشناسی، 86 هزار و 298 نفر در مقطع کارشناسی‌ارشد، 14 هزار و 24 نفر در مقطع دکترای تخصصی، 3 هزار و 363 نفر در مقطع دکترای حرفه‌ای، 8 نفر در مقطع دوره دیپلمای دامپزشکی تحصیل می‌کنند و تنها 17 هزار و 507 نفر از دانش‌آموزان کشور در مقطع کاردانی مشغول به تحصیل هستند.
در حال حاضر دانشگاههای دولتی کشور در بیش از 70 گروه آموزشی دانشجو می‌پذیرد که البته تنها در 7 گروه آموزشی، تعداد دانشجویان بیش از نیمی از جمعیت دانشجویی کشور است. یعنی رشته‌های برق، ریاضی، عمران، علوم تربیتی و مشاوره، مکانیک، علوم زراعی و باغی، شیمی، زبان و ادبیات فارسی، فیزیک، الهیات و معارف اسلامی بیشترین تعداد دانشجویان کشور را به خود اختصاص داده‌اند.
* نگاهی به وضعیت دانشگاه آزاد
دانشگاه آزاد در اردیبهشت سال 61 پای به عرصه فعالیت نهاد و در طی سالیان گذشته 2 میلیون 800 هزار فارغ‌التحصیل، یک میلیون و 600 هزار دانشجوی، 30 هزار عضو هیئت علمی و بیش از 30 هزار پرسنل در سراسر کشور داشته است.
دانشگاه آزاد اکنون با بیش از 370 واحد دانشگاهی و مرکز آموزشی، در فضایی بیش از 14 میلیون متر مربع محیط‌های آموزشی، فرهنگی، بیمارستان، بهداشتی، درمانی، آزمایشگاهی، کارگاهی، ورزشی و رفاهی و ... به ارائه خدمات متنوع علمی و آموزشی به دانشجویان می‌پردازد.
این واحد آموزش عالی اکنون بیش از 600 مدرسه با حدود 60 هزار دانش‌آموز، 114 آموزشکده سما و بیش از 10 مجتمع بیمارستانی و 50 مرکز رشد و فناوری دارد.
بر اساس آخرین آمار از تعداد دانشجویان دانشگاه آزاد، این دانشگاه یک میلیون و 391 هزار و 874 دانشجو دارد که 527 هزار و 529 نفر آنها زن و 819 هزار و 345 نفر مرد هستند. که در حال حاضر 43 هزار و 62 نفر در گروه پزشکی، 553 هزار و 82 نفر در گروه علوم انسانی، 101 هزار و 473 نفر در گروه علوم پایه، 529 هزار و 188نفر در گروه فنی و مهندسی، 86 هزار و 278 نفر در گروه کشاورزی و دامپزشکی و 78 هزار و 791 نفر در گروه هنر مشغول به تحصیل هستند.
بر اساس این آمار 4 هزار و 626 نفر در مقطع دکترای تخصصی، 12 هزار و 671 نفر در مقطع دکترای حرفه‌ای، 74 هزار و 759 نفر در مقطع کارشناسی‌ارشد، 865 هزار و 535 نفر در مقطع کاردانی و 434 هزار و 283 نفر نیز در مقطع کاردانی مشغول به تحصیل هستند.
دانشگاه آزاد اکنون دارای 325 مرکز و موسسه آموزش عالی در نقاط مختلف کشور است که آذربایجان شرقی با 30 مرکز و موسسه آموزش عالی و استان قم با یک واحد آموزشی به ترتیب بیشترین و کمترین سهم از کل مراکز و واحدهای این دانشگاه را دارا هستند.
* نگاهی به وضعیت دانشگاه پیام‌نور
دانشگاه پیام‌نور با تصمیم شورای عالی انقلاب فرهنگی عملا با پذیرش اولین گروه دانشجویان در مهر ماه 67 آغاز به کار کرد و در 5 رشته تحصیلی فعالیت آموزشی خود را شروع کرد.
دانشگاه پیام‌نور در حال حاضر بیش از 514 واحد و مرکز آموزشی وابسته به خود در اقصی نقاط کشور دارد که بر پایه آموزش نیمه حضوری یا غیرحضوری فعالیت می‌کند که استان تهران با 48 واحد و استان قم با 5 واحد آموزشی به ترتیب بیشترین و کمترین سهم از کل مراکز و واحدهای این دانشگاه را دارا هستند.
براساس آخرین آمار از وضعیت این دانشگاه، 870 هزار و 707 دانشجو در این دانشگاه مشغول به تحصیل هستند که بیش از 76 درصد آنها در گروه علوم انسانی تحصیل می‌کند. یعنی 664 هزار و 111 دانشجو در گروه علوم انسانی، 111 هزار و 728 دانشجو در گروه علوم پایه، 78 هزار و 622 دانشجو در گروه فنی و مهندسی، 11 هزار و 964 دانشجو در گروه کشاورزی و دامپزشکی و حدود 3 هزار و 700 دانشجو نیز در گروه هنر مشغول به تحصیل هستند.
اطلاعات موجود نشان می‌دهد که یک هزار و 295 دانشجو در مقطع کاردانی، 854 هزار و 510 دانشجو در مقطع کارشناسی، 13 هزار و 881 دانشجو در مقطع کارشناسی‌ارشد و 441 دانشجو در مقطع دکترای تخصصی این دانشگاه مشغول به تحصیل هستند.
* نگاهی به وضعیت دانشگاه جامع علمی کاربردی
دانشگاه جامع علمی کاربردی یکی از دانشگاههای وابسته به وزارت علوم است که با هدف ارتقاء سطح مهارت شاغلین بخش‌های مختلف اقتصادی و افزایش مهارت حرفه‌ای فارغ‌التحصیلان مراکز آموزشی تشکیل و با به کارگیری امکانات و منابع مادی و انسانی دستگاه‌های اجرایی نسبت به برگزاری دوره‌های علمی و کاربردی در مقاطع کاردانی و کارشناسی اقدام کرده است.
این دانشگاه اکنون دارای بیش از 400 واحد آموزشی و 246 هزار و 928 هزار دانشجو در سراسر کشور است که 217 هزار و 889 دانشجو در مقطع کاردانی و 29 هزار و 39 نفر نیز در مقطع کارشناسی مشغول به تحصیل هستند.
اطلاعات موجود نشان می‌دهد که بیش از 40 درصد از دانشجویان این دانشگاه در گروه فنی و مهندسی تحصیل می‌کنند یعنی 103 هزار و 563 دانشجو در گروه فنی و مهندسی، 13هزار و 135 هزار دانشجو در گروه کشاورزی ودامپزشکی، 27 هزار و 824 دانشجو در گروه هنر، 99 هزار و 361 دانشجو در گروه علوم انسانی و 29 دانشجو نیز در گروه پزشکی مشغول به تحصیل هستند.
استان تهران با 128 مرکز و استان‌های ایلام، خراسان جنوبی، خراسان شمالی و سمنان و گلستان با تنها 2 مرکز، به ترتیب بیشترین و کمترین سهم از کل مراکز و واحدهای این دانشگاه را دارا هستند.
* نگاهی به استقرار واحدهای آموزشی در کشور
هر چند وضعیت استقرار جمعیت در بخش‌های مختلف کشور متوازن نیست و از این روی نمی‌توان انتظار داشت که استقرار واحدهای آموزش عالی کشور متوازن باشد، لیکن عدم توازن در استقرار واحدهای آموزشی بیش از عدم توازن جمعیت است. به طوری که از بین حدود 2000 مرکز و موسسه آموزش عالی در کشور در سال 1387 مشغول به فعالیت بوده‌اند.
15 درصد از مراکز و موسسات آموزش عالی در استان تهران مستقر هستند و از این جهت متوسط تعداد مراکز و موسسات آموزشی عالی در استان تهران حداقل 3 برابر سایر استان‌های کشور است. در این سال کمترین تعداد مراکز و موسسات آموزش عالی در استان کهکیلویه و بویراحمد مستقر بود که کمتر از یک درصد کل تعداد مراکز و موسسات آموزش عالی در کشور است.
خوشبختانه در نیمی از استان‌های کشور تمامی شهرستان‌های دارای واحد آموزش عالی بودند(آذربایجان شرقی، اردبیل، اصفهان، بوشهر، تهران، خوزستان، زنجان، سمنان، قزوین، قم، کرمانشاه، کهکیلویه و بویراحمد، گیلان، همدان و یزد) و از این جهت کمترین پوشش مراکز و موسسات آموزش عالی در شهرستان‌ها، مربوط به استان‌های چهار محال وبختیاری و سیستان و بلوچستان (71 درصد) است یعنی به طور حتم بیش از 71 درصد از شهرستان‌های هر استان دارای حداقل یک واحد آموزش عالی است.
از مجموع 367 شهرستان کشور 347 شهرستان دارای واحد آموزش عالی و 20 شهرستان فاقد مرکز یا موسسه آموزش عالی بوده‌اند. در بین شهرستان‌های دارای واحد آموزشی، شهرستان تهران با 197 واحد آموزشی بیشترین تعداد واحد آموزشی رادر سطح شهرستان‌های کشور دارد. تنها 5 شهرستان از کل شهرستان‌های کشور بیش از 35 واحد آموزشی در خود دارند و این شهرستان‌ها حدود 20 درصد از کل واحدهای آموزش عالی کشور را در خود جای داده‌اند این امر نشان از تمرکز بسیار بالا و شدید در آموزش عالی کشور است.
* نگاهی به استقرار دانشجویان آموزش عالی در شهرستان‌ها
بر اساس آمار‌های ارائه شده در سال 1387 تعداد 3میلیون و 461هزار و 494دانشجو یعنی در حدود 5 درصد ازجمعیت کشور، در مراکز و موسسات آْموزش عالی مشغول به تحصیل هستند،در مراکز آموزش عالی کشور مشغول به تحصیل بوده‌اند.
استان تهران با تعداد 708 هزار و 449 دانشجو، بیشتر تعداد دانشجوی کشور را با نسبت 20.41 درصد از دانشجویان کشور (یک پنجم از کل دانشجویان) در خود جای داده است و استان خراسان شمالی با تعداد 27441 دانشجو کمترین تعداد دانشجو است و تنها 0.8 درصد از دانشجویان کشور را در خود جای داده است. پنج استان تهران، اصفهان، خراسان رضوی، فارس و خوزستان به طور مجموع بیش از 45.8 درصد از دانشجویان کشور را در خود دارند و سهم 25 استان دیگر حدود 56 درصد است.
شهرستان تهران با تعداد 453هزار و 424 دانشجو و سهم 13.1 درصد بیشترین دانشجو را در بین شهرستان‌های کشور دارد. شهرستان دوم مشهد با سهم 3.4 درصد دانشجو از کل دانشجویان کشور، معادل یک چهارم تهران دانشجو دارد. در مجموعه نزدیک به بیست درصد دانشجویان کشور در سه شهرستان تهران، مشهد، و اصفهان مشغول به تحصیل هستند و شهرستان ماسال تنها با شش دانشجو در بین شهرستان‌های دارای واحد آموزش عالی کمترین تعداد دانشجو را دارد. بدین ترتیب نه تنها در سطح استان بلکه در سطح شهرستان‌ها نیز توزیع متوازن دانشجو صورت نپذیرفته است.
عدم توازن دانشجو در بین دانشگاههای کشور وجود دارد بالغ بر 40 درصد از دانشجویان کشور در واحدهای دانشگاه آزاد اسلامی مشغول به تحصیل هستند و با توجه به سهم 25.2 درصد دانشگاه پیام نور، بیش از 65 درصد از دانشجویان کشور در این دو دانشگاه بزرگ کشور مشغول به تحصیل هستند. در 70 درصد از استان‌های کشور، دانشگاه آزاد اسلامی بالاترین سهم را از جمعیت دانشجویی استان و در 27 درصد از استان‌های کشور، دانشگاه پیام نور بیشترین سهم از جمعیت دانشجویی استان را داراست. به این ترتیب در 97 درصد از استان‌های کشور این دو دانشگاه بیشترین سهم دانشجو را دارند.
* نگاهی به وضعیت دانشجویان آموزش عالی از نظر مقطع تحصیلی
25.4 درصد از دانشجویان در مقطع کاردانی و در حدود67 درصد از دانشجویان در مقطع کارشناسی مشغول به تحصیل هستند. کمتر از 8 درصد از دانشجویان مراکز و موسسات آموزشی عالی در مقاطع تحصیلات تکمیلی شامل کارشناسی‌ارشد، دکتری حرفه‌ای، دکترای تخصصی و فوق دکتری مشغول به تحصیل هستند.
توزیع استانی تحصیلات تکمیلی بسیار نامتوازن است حدود 46 درصد از دانشجویان تحصیلات تکمیلی در تهران مشغول به تحصیل هستند. استان دوم اصفهان تنها 7.5 درصد از دانشجویان تحصیلات تکمیلی یعنی حدود یک ششم تهران را در خود دارد. در استان سی‌ام یعنی خراسان شمالی، کمتر از 2 هزارم دانشجویان تحصیلات تکمیلی مشغول به تحصیل هستند. استان تهران از این جهت بیش از 250 برابر استان خراسان شمالی است در مقیاس شهرستان، شهرستان تهران با بیش از 41 درصد از دانشجویان تحصیلات تکمیلی بیشترین است و مراکز آموزش عالی تنها سه شهرستان تهران، اصفهان، و مشهد بیش از 51 درصد دانشجویان تحصیلات تکمیلی را آموزش می‌دهند.
* نگاهی به وضعیت دانشجویان آموزش عالی از نظر گروه عمده تحصیلی
در مجموع بیش از 70 درصد دانشجویان در دو گروه آموزشی علم انسانی و فنی مشغول به تحصیل هستند. بیش از نیمی از دانشجویان علوم انسانی تنها در شش استان تهران، اصفهان، فارس، خراسان رضوی، خوزستان و آذربایجان شرقی مشغول به تحصیل‌اند. که استان تهران با بیشترین سهم بیش از یک پنجم دانشجویان علوم انسانی کشور را دارا است لیکن این نکته قابل توجه است که از نظر درصد دانشجوی علوم انسانی به کل دانشجویان استان ایلام با بیش از 60 درصد بیشترین نسبت و استان‌های قزوین و سمنان با حدود 30 درصد کمترین نسبت را دارند.
در گروه فنی و مهندسی نیز در مجموع بیش از 50 درصد از دانشجویان در استان‌های تهران، اصفهان، خوزستان، فارس و آذربایجان شرقی آموزش می‌بینند. در 35 شهرستان 100 درصد دانشجویان در گروه علوم انسانی قرار دارند و در 220 شهرستان نسبت دانشجویان علوم انسانی به سایر گروه‌ها بیش از 50 درصد است.
در هر 15 استان نسبت دانشجویی فنی و مهندسی، در 2 شهرستان نسبت دانشجویان کشاورزی و دامپزشکی در یک شهرستان نسبت دانشجویان علوم پزشکی و همچنین علوم پایه به کل دانشجویان شهرستان بیش از 50 درصد است.
بیش از 68 درصد دانشجویان گروه علوم پزشکی، 60 درصد دانشجویان گروه علوم پایه، 55 درصد از دانشجویان گروه علوم انسانی، 38 درصد از دانشجویان گروه هنر و همچنین 37 درصد از دانشجویان کشاورزی و دامپزشکی را زنان تشکیل می‌دهند نسبت زنان به کل دانشجویان در گروه فنی و مهندسی کمتر از 20 درصد است.
در 177 شهرستان بیش از نیمی از دانشجویان در 54 شهرستان بیش از دو سوم دانشجویان و در 16 شهرستان بیش از سه چهارم دانشجویان زن هستند.
* دانشجویان آموزش عالی از نظر نسبت دانشجو به جمعیت شهرستان
حدود 5 درصد از جمعیت کشور دانشجو هستند. در 11 استان کشور نسبت دانشجو به جمعیت بیش از این مقدار است. استان سمنان با نسبت دانشجو به جمعیت حدود 13.5 درصد بالاترین مقدار و استان کردستان با نسبت دانشجو به جمعیت حدود 3.4 درصد کمترین مقدار این نسبت را دارا است.
در میان شهرستان‌های دارای دانشجو کشور، در 117 شهرستان نسبت دانشجو به جمعیت بالاتر از 5 درصد است. شهرستان دماوند با نسبت دانشجو به جمعیت حدود 40 درصد بالاترین و ماسال با نسبت دانشجو به جمعیت حدود 0.01 درصد کمترین مقدار این نسبت را داراست. در 6 شهرستان، تعداد دانشجو بیش از یک چهارم جمعیت شهرستان و
