چکیده: آرایش کاشت و تراکم بوته یکی از عوامل مهم در کاهش رقابت درون و برون گونه‌ای است به نحوی که گیاهان بتوانند از عوامل رشد موجود به خوبی استفاده کنند. ژنوتیپ‌های مختلف کنجد دارای ویژگی‌های رشدی متفاوتی هستند و بنابراین احتمالا هر یک به‌طور عام برای یک سیستم زراعی و به‌طور خاص برای یک روش کاشت و با یک تراکم مشخص مناسب هستند. بنابراین، با هدف ارزیابی آرایش کاشت و تراکم بوته بر صفات مهم کنجد آزمایشی طی سال زراعی 1400-1399 بر اساس آزمایش خرد شده در قالب طرح بلوک‌های کامل تصادفی در سه تکرار اجرا شد که در آن تیمارهای آزمایشی فواصل بین ردیف کاشت 30، 40 و 50 سانتی‌متر به عنوان فاکتور کرت اصلی و ژنوتیپ‌های تجاری حساس به ریزش دانه (شامل التان، ناز چند شاخه، داراب 2، دشتستان 2، هلیل)، ژنوتیپ نسبتا متحمل به ریزش دانه (شامل G.KARA117) و ژنوتیپ‌های متحمل به ریزش دانه (G.KARA0، G.KARA24 و G.KARA42) به‌عنوان فاکتور کرت فرعی در نظر گرفته شدند. نتایج نشان داد که صفات فنولوژیکی کنجد تحت تاثیر فاصله کشت قرار نگرفتند ولی تمامی مراحل فنولوژیک به جز تعداد روز تا شروع توسعه دانه و طول دوره پیری در بین ژنوتیپ‌های دارای اختلاف معنی‌داری بودند که می‌توان این تفاوت را به ژنتیک ارقام مختلف نسبت داد. همچنین با توجه به نتایج به‌دست آمده مشخص گردید که ژنوتیپ‌ هلیل دیررس‌ترین و ژنوتیپ‌ اولتان زودرس‌ترین ژنوتیپ‌ کنجد در میان ژنوتیپ‌های آزمایش شده بود. از طرفی، نتایج نشان داد که اثر تراکم و ژنوتیپ‌ بر صفات زراعی و عملکرد و اجزای عملکرد کنجد تاثیر گذار بود. همچنین، نتایج نشان داد که با افزایش فاصله کشت صفاتی نظیر تعداد کپسول در بوته، تعداد دانه در کپسول و وزن هزاردانه افزایش یافت اما عملکرد دانه، عملکرد بیولوژیک و شاخص برداشت کاهش یافت. نتایج مرتبط با اثر متقابل فاصله ردیف و ژنوتیپ‌ بر عملکرد دانه کنجد نشان داد که بیشترین عملکرد دانه با میانگین 89/3496 کیلوگرم مربوط به ژنوتیپ‌ G.KARA24 بود که با ژنوتیپ‌ G.KARA42 با میانگین 89/3296 اختلاف معنی‌داری نداشت. به‌طور کلی، نتایج نشان داد که در تمامی ژنوتیپ‌های مورد آزمایش استفاده از فاصله ردیف 30 سانتی‌متر مناسب‌ترین فاصله کشت است.