چکیده: معدن ایرانکوه سومین معدن بزرگ سرب و روی ایران محسوب می‎شود. ماده معدنی در کارخانه فرآوری به روش فلوتاسیون تغلیظ می‌شود و باطله‌های حاصل از فرآوری، در پیرامون معدن دورریزی می‌شود. به منظور ارزیابی زیست‌دسترس‌پذیری عنصر بالقوه سمّی سرب در خاک‎های آلوده اطراف معدن سرب و روی ایرانکوه با استفاده از روش‎هایin vitro ، 20 نمونه خاک سطحی از اطراف ناحیه معدنی برداشته شد. ویژگی‌های فیزیکوشیمیایی نمونه‌های خاک شامل pH، ماده آلی، درصد کربنات و ظرفیت تبادل کاتیونی با استفاده از روش‌های استاندارد تعیین گردید. غلظت کل عنصر سرب پس از هضم اسیدی نمونه‌ها توسط دستگاه ICP-OES اندازه‌گیری شد. زیست‌دسترس‌پذیری و گونه‌سازی عنصر سرب به ترتیب با استفاده از روش in vitro و آنالیز استخراج ترتیبی اندازه‌گیری شد. داده‌های به دست آمده با استفاده از روش‌های ارزیابی ریسک سلامت (خطر غیر سرطان‌زایی (NCR) و خطر سرطان‌زایی (CR)) و ضرایب ژئوشیمیایی تجزیه و تحلیل شدند. میانگین مقادیر pH، ماده آلی، درصد کربنات و ظرفیت تبادل کاتیونی (meq/100g) به ترتیب 5/7، 2، 4/25، 1/15 به دست آمد. بیش‌ترین غلظت کل عنصر سرب (2869 میلی‌گرم بر کیلوگرم) در نمونه برداشت شده از مجاورت سد باطله‌های حاصل از فرآوری مشاهده گردید. نتایج حاصل از آنالیز استخراج ترتیبی نشان می‌دهد که سرب عمدتاً در فاز اکسید آهن و منگنز (فاز قابل احیا، F3) حضور دارد. بر اساس نتایج حاصل از آزمایش in vitro زیست‌دسترس‌پذیری عنصر سرب بسیار متغیر است (بین 2/0 و 264میلی گرم بر کیلوگرم معادل با 2/0 تا 4/45 درصد غلظت کل) که ناشی از تفاوت در ویژگی‌های ژئوشیمیایی خاک (pH و ماده آلی) و منبع عنصر سرب می‌باشد. نتایج حاصل از ارزیابی ریسک غیر سرطان‌زایی سرب نشان دهنده این است که برای هر سه مسیر هضم، تماس پوستی و استنشاق، مقدار ضریب خطر (HQ) برای کودکان بیش‌تر از بزرگسالان است. همچنین مقدار HQ برای مسیر هضم نسبت به مسیرهای استنشاق و تماس پوستی بیش‌تر می‌باشد. خطر غیر سرطان‌زایی نیز در نمونه‌های برداشت شده از مجاورت سدهای باطله و کارخانه ذوب بالاتر از سایر نقاط است. نتایج حاصل از ارزیابی ریسک سرطان‌زایی (CR) نشان‌دهنده عدم وجود ریسک سرطان‌زایی برای مسیرهای مربوط به تماس پوستی و استنشاق می‌باشد، اما محاسبه ریسک سرطان‌زایی (CR) برای مسیر هضم با استفاده از داده‌های زیست‌دسترس‌پذیر و کل نشانگر احتمال بروز سرطان برای ساکنین مجاور سدهای باطله و کارخانه ذوب می‌باشد. با توجه به نتایج به دست آمده، انجام اقدامات مدیریتی در جهت پاکسازی خاک منطقه و کنترل ورود آلاینده از طریق منابع آلودگی، به ویژه باطله های دپو شده در پیرامون معدن، ضروری است.