چکیده: قارچ‏های میکوریزا و باکتری‏های حل کننده فسفات از جمله میکروارگانیسم‏های مفید خاکزی هستند که می‏توانند به عنوان یکی از انواع کودهای زیستی بخشی از احتیاجات غذایی گیاهان تلقیح شده را تأمین نمایند. پژوهش حاضر به منظور بررسی اثر کارایی میکوریزا (Glomus intraradices) و باکتری حل کننده فسفات (کود زیستی فسفاته بارور-2) به همراه مصرف کود شیمیایی سوپرفسفات تریپل بر عملکرد و اجزای عملکرد نخود رقم هاشم در سال زراعی 89-1388 در مزرعه آموزشی دانشکده کشاورزی دانشگاه صنعتی شاهرود به اجرا گذاشته شد. آزمایش به صورت اسپلیت پلات فاکتوریل در قالب طرح بلوک‏های کامل تصادفی با سه تکرار به اجرا درآمد. عامل اصلی شامل کود شیمیایی سوپر فسفات تریپل در سه سطح (0، 25 و 50 کیلوگرم در هکتار) و عامل فرعی به صورت فاکتوریل شامل تلقیح میکوریزا و باکتری حل کننده فسفات بود. میکوریزا در دو سطح، شامل تلقیح میکوریزا و عدم تلقیح میکوریزا و باکتری حل کننده فسفات در دو سطح شامل تلقیح باکتری و عدم تلقیح آن بود. نتایج نشان داد اثر تلقیح میکوریزا بر ارتفاع بوته، عملکرد بیولوژیک، وزن صد دانه، تعداد غلاف در بوته، درصد کلونیزاسیون ریشه و فسفر دانه معنی‏دار بود و باکتری حل کننده فسفات اثر معنی‏داری بر صفات مورد بررسی نداشت. همچنین افزایش کود فسفر به تنهایی موجب افزایش عملکرد بیولوژیک، عملکرد دانه، فسفر قابل دسترس خاک، فسفر دانه و سطح برگ تک بوته گردید، اما درصد کلونیزاسیون ریشه با افزایش کود فسفر کاهش یافت. در این تحقیق، اثرات متقابل دو فاکتور کود فسفر و تلقیح میکوریزا بر روی تعداد غلاف در بوته و دو فاکتور کود فسفر و تلقیح باکتری حل کننده فسفات بر روی فسفر دانه و اثرمتقابل سه‏گانه فاکتورهای مورد آزمایش بر روی تعداد غلاف در بوته معنی‏دار گردید. با توجه به عملکرد مناسب میکوریزا در شرایط غیاب کود فسفر معادل مصرف 50 کیلوگرم در هکتار کود شیمیایی فسفاته می‏توان نتیجه گرفت که در شرایط عدم استفاده از کود شیمیایی فسفر، میکوریزا قادر است سبب تأثیرات مثبتی بر صفات مورد بررسی شود و عملکردی معادل 50 کیلوگرم در هکتار کود فسفر داشته باشد. بنابراین چنین به نظر می‏رسد که در شرایط کاهش استفاده از کود فسفر (سیستم‏های ارگانیک) می‏توان استفاده از میکوریزا را در دستور کار قرار داد.